Wieliczka

Opis topograficzny

Wieliczka jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu wielickiego w województwie małopolskim. Miasto znajduje się w kotlinie pomiędzy dwoma pasmami wzgórz ciągnącymi się z zachodu na wschód. Południowe jest częścią Pogórza Wielickiego, natomiast północne, przez które biegnie droga krajowa nr 94 to Piaski Bogucickie wchodzące w skład Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. Wieliczka jest częścią aglomeracji krakowskiej i bezpośrednio graniczy ze stolicą Małopolski.

Streszczenie dziejów

Dzieje Wieliczki od początku wiążą się z produkcją soli. Pierwsze ślady warzelnictwa pochodzą już z IX wieku, kiedy czerpano solankę ze źródeł. W 1252 roku odkryto złoża soli kamiennej i rozpoczęto jej wydobywanie metodą głębinową. W 1289 roku książę Henryk IV Prawy zlecił braciom Jeskowi i Hysinboldowi założenie miasta na prawie frankońskim, a rok później książę Przemysł II potwierdził nadanie Wieliczce praw miejskich. W 1311 roku wójt Geslar de Kulpen przyłączył się do skierowanego przeciwko Władysławowi Łokietkowi bunu krakowskiego wójta Alberta. W 1651 roku ludność miasta zdziesiątkowała zaraza, a w 1657 roku Wieliczka została zdobyta, ograbiona i częściowo spalona przez wojska szwedzkie. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej znalazła się w granicach austriackiej Galicji. W czasie powstania krakowskiego w 1846 roku Edward Dembowski przy pomocy górników zdobył Wieliczkę i przejął skarbiec kopalni soli. W 1867 roku miasto zostało siedzibą powiatu. Pod koniec XIX wieku wybudowano Kolonię Górniczą, elektrownię salinarną zaopatrującą w prąd kopalnię i miasto oraz nowoczesną warzelnię soli. W 1973 roku kopalnię soli wpisano na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO, a w 1996 roku zaprzestano wydobycia. Obecnie Wieliczka czerpie dochody przede wszystkim z turystyki. Jest częścią aglomeracji krakowskiej i siedzibą licznych instytucji kultury.

Dzieje miejscowości

Dzieje Wieliczki od początku wiążą się z produkcją soli. Pierwsze ślady warzelnictwa pochodzą już z IX wieku, kiedy czerpano solankę ze źródeł. Znaczenie miejscowości wzrosło po ustanowienie grodu wawelskiego główną siedzibą władców Polski w połowie XI wieku. Sól uzyskiwano wtedy poprzez wygotowywanie ze słonej wody proszku solnego. Pierwsza wzmianka o miejscowości w źródłach pisanych pochodzi z dokumentu legata Idziego z 1125 roku określającego dochody klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Osada została w nim określona jako Magnum Sal, co oznaczało Wielka Sól. Z czasem zaprzestano używać słowa Sól, a wyraz Wielka został przekształcony w nazwę Wieliczka. W 1252 roku odkryto złoża soli kamiennej i rozpoczęto jej wydobywanie metodą głębinową. W 1289 roku książę Henryk IV Prawy zlecił braciom Jeskowi i Hysinboldowi założenie miasta na prawie frankońskim, a rok później książę Przemysł II potwierdził nadanie Wieliczce praw miejskich. W XIII wieku powstał też zamek wielicki, pełniący funkcję centrum administracyjnego żup krakowskich.Początkowo w mieście osiedlali się głównie niemieckojęzyczni górnicy z Cesarstwa. W 1311 roku wójt Geslar de Kulpen przyłączył się do skierowanego przeciwko Władysławowi Łokietkowi buntu krakowskiego wójta Alberta. Miasto intensywnie rozwijało się w czasach Kazimierza Wielkiego, który zdawał sobie sprawę z wagi żup przynoszących nawet jedną trzecią dochodów państwa. Wówczas powstały mury miejskie z 21 basztami i 2 bramami, a zamek został rozbudowany. W 1356 roku król ustanowił Sąd Sześciu Miast, w skład którego oprócz Krakowa, Sącza, Bochni, Olkusza i Kazimierza weszła również Wieliczka, a w 1361 roku przeniósł miasto z prawa frankońskiego na magdeburskie. W 1363 roku w mieście powstał szpital górniczy pod opieką sprowadzonych z Krakowa braci św. Ducha. W XV wieku zbudowano rurociąg i chodniki. W XVI wieku zarządcy i dzierżawcy żup krakowskich będących u szczytu rozwoju uzyskiwali wielkie majątki i wpływy polityczne. Byli wśród nich m.in. Jan Boner i Sebastian Lubomirski.W 1651 roku ludność miasta zdziesiątkowała zaraza, a w 1657 roku Wieliczka została zdobyta, ograbiona i częściowo spalona przez wojska szwedzkie. Okupant pilnował kopalni i robotników, a także ściągał ciężkie kontrybucje. Miasto wyzwolił silny oddział zorganizowany przez Jerzego Sebastiana Lubomirskiego i Gabriela Wojniłłowicza, po zwycięstwie w bitwie w Kamionnej. W pierwszej połowie XVII wieku w mieście działał zbór ariański, a wyznania tego byli m.in. zarządcy żup z rodziny Morsztynów. Po wojnach szwedzkich pogłębiły się konflikty między nimi a katolikami, a w końcu w 1658 roku bracia polscy zostali wygnani z Rzeczypospolitej. Wcześniej w 1655 roku do miasta zostali sprowadzeni franciszkanie reformaci, którzy wybudowali swój kościół i klasztor. Po wiktorii wiedeńskiej w 1683 roku, król Jan III Sobieski ufundował dzwonnicę w centrum miasta. W czasie wojny północnej w 1704 roku miasto spłonęło, a w latach 1707-1708 padło ofiarą epidemii dżumy. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Wieliczka znalazła się w granicach austriackiej Galicji i została ustanowiona siedzibą okręgu w cyrkule bocheńskim. W latach osiemdziesiątych rodzina Konopków zbudowała w mieście późnobarokowy pałac, który następnie sprzedała władzom austriackim. W trakcie wojen napoleońskich, w wyniku pokoju w Schönbrunn Wieliczka znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego, by po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku ponownie stać się częścią Galicji. Władze austriackie zdawały sobie sprawę z wagi gospodarczej żup krakowskich i starały się o nie dbać. Nie oznaczało to jednak korzyści dla mieszkańców, ponieważ sprowadzenie nowoczesnych maszyn spowodowało spadek zatrudnienia w kopalni, a poza tym podkopało pozycję dotychczasowych producentów narzędzi górniczych. Na początku XIX wieku Wieliczka, dzięki Feliksowi Boczkowskiemu została uznana za miasto uzdrowiskowe. Odbywały się tutaj kąpiele solankowe, inhalacje oraz picie wody mineralnej. W czasie powstania krakowskiego w 1846 roku Edward Dembowski przy pomocy górników zdobył Wieliczkę i przejął skarbiec kopalni soli. Wkrótce jednak powstanie upadło, a miasto ponownie znalazło się w pod rządami austriackimi.Do wzrostu znaczenia Wieliczki przyczyniło się uruchomienie połączenia kolejowego z Krakowem w 1857 roku, a także utworzenie pierwszej w Galicji Szkoły Górniczej w 1861 roku. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Wieliczka w 1867 roku stała się siedzibą powiatu. Pod koniec XIX wieku wybudowano Kolonię Górniczą, elektrownię salinarną zaopatrującą w prąd kopalnię i miasto oraz nowoczesną warzelnię soli.W czasie pierwszej wojny światowej, w dniach od 28 listopada do 7 grudnia 1914 Wieliczka była okupowana przez wojska rosyjskie. Później dzięki skutecznej kontrofensywie oddziałów austro-węgierskich front na trwale oddalił się od miasta. 1933 roku na Dolnym Rynku utworzono planty oraz miał miejsce strajk górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Wystąpienie brutalnie stłumiono policją szturmową. W 1934 roku w granice miasta włączono część wsi Zabawa, Lednicę Dolną i Niemiecką i Klasno.7 września 1939 do miasta wkroczyły wojska niemieckie. Wieliczkę wcielono do Generalnego Gubernatorstwa. W czasie okupacji panowało przeludnienie, ponieważ do miasta przeniosło się ponad 4 tysiące krakowskich Żydów, którzy uciekli na wieść o planach utworzenia getta. Jednakże po utworzeniu zamkniętej dzielnicy rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. Większość Żydów nie przeżyła wojny. Na terenie Wieliczki i okolic działała partyzantka Armii Krajowej. W 1944 roku w kopalni powstał obóz pracy, gdzie miały być produkowane silniki do samolotów. 21 stycznia 1945 do Wieliczki wkroczyli Sowieci. Podczas walk zginęło 138 żołnierzy Armii Czerwonej, a po wojnie ku ich czci postawiono pomnik przy ulicy Bohaterów Warszawy.Po drugiej wojnie światowej władze ludowe zlikwidowały samorząd terytorialny, a Rady Gmin podporządkowano władzom centralnym. Już w 1945 roku uruchomiono bibliotekę miejską. W 1951 roku założono Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, obecnie jedno z największym muzeów górniczych w Europie. W 1954 roku w granice miasta wcielono Bogucice i fragment Czarnochowic. Ważnym wydarzeniem było wpisanie kopalni soli na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO w 1973 roku. Ugruntowało to pozycję miasta jako ośrodka turystyki o randze międzynarodowej. W tym samym roku miasto powiększyło się o Krzyszkowice. W okresie PRL-u w powstały liczne spółdzielcze osiedla mieszkaniowe. Po 1989 roku władze Wieliczki nawiązały współpracę z miastami europejskimi Bergkamen w Niemczech oraz Saint-Andre-lez-Lille we Francji. W 1994 roku Wieliczka została uznana za pomnik historii, a w 1996 roku całkowicie zaprzestano wydobycia soli. Od tego momentu kopalnia pełni wyłącznie funkcje turystyczne. Miasto po raz kolejny powiększyło się 1 stycznia 2006 kiedy przyłączono do niego część wsi Czarnochowice. Wtedy też uruchomiono Centrum Kultury i Turystyki, które stało się organizatorem koncertów, turniejów, konkursów, przeglądów, wernisaży i wystaw, spektakli teatralnych, konfrontacji artystycznych, a także Dni Świętej Kingi. W zabytkowym pałacu Konopków ma obecnie siedzibę Instytut Pamięci Narodowej. Dzięki uzyskanym latach 2008-2014 funduszom unijnym przeprowadzono rewitalizację historycznego centrum miasta, przebudowano płytę Rynku Górnego oraz prowadzące do niego ulice. Na terenie całej gminy wykonano również kanalizację, a w sołectwach powstały nowe place zabaw, boiska sportowe i świetlice środowiskowe. W 2011 roku oddano do użytku Centrum Edukacyjno-Rekreacyjne „Solne Miasto”, a w 2014 roku Małopolską Arenę Lekkoatletyczną. W 2016 roku gmina Wieliczka została jednym z gospodarzy Światowych Dni Młodzieży.

Bibliografia