Kościół św. Sebastiana

Dzieje zabytku

Kaplica św. Sebastiana została wybudowana we wsi Lednica Górna, nieopodal Wieliczki (obecnie przedmieścia), jako filia parafii św. Klemensa w Wieliczce. Pracę nad nią rozpoczęto w 1581 roku z inicjatywy księdza Macieja Blandowskiego, proboszcza tej parafii i właściciela wsi Lednica. Dokończenie prac nad budową było zasługą Sebastiana Lubomirskiego, który w latach 1581-1592 pełnił funkcję żupnika, jak również był późniejszym właścicielem Lednicy. Kaplica została konsekrowana 29 czerwca 1598 przez kardynała Jerzego Radziwiłła.
Przyjmuje się, że kaplica św. Sebastiana została wybudowana jako wotywna, po ustaniu zarazy mającej miejsce w Wieliczce w XVI wieku. Dlatego na jej patrona wybrano św. Sebastiana, chroniącego od zarazy i chorób zakaźnych. Być może jej wezwanie ma również związek z postacią Sebastiana Lubomirskiego.
W aktach wizytacji z 1741 i 1748 roku „capella tituli S. Sebastiani” opisana była jako w całości drewniana i orientowana, w której znajdowały się trzy ołtarze z murowanymi mensami, z których dwa były kolatorskie i bardzo zniszczone. Poświęcony portatyl z ołtarza głównego został zabrany do kościoła parafialnego, jak również inne aparaty. Wizytator wskazał, iż świątynia nie miała właściwego przygotowania. W pierwszej połowie XVIII wieku była zatem podupadła i być może nieużytkowana.
Prawdopodobnie około połowy XVIII wieku kaplica św. Sebastiana z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii św. Klemensa, księdza Floriana Lachowskiego, profesora Akademii Krakowskiej, została gruntownie przebudowana i powiększona do formy małego kościoła, o czym świadczy jej bryła i konstrukcja o cechach barokowych. Na początku zapewne wybudowano kryptę pod prezbiterium datowaną jeszcze na pierwszą połowę XVIII wieku. Podczas remontu wymieniono zbutwiałe ściany, przebudowano prezbiterium, zamykając je trójbocznie (wcześniej prosto), dobudowano zakrystię i kruchtę zachodnią z pięterkiem dzwonowym, powstała również nowa wieżyczka na sygnaturkę. W tym czasie wykonano nowe elementy wyposażenia, mianowicie przed 1759 rokiem powstał ołtarz główny, zaś w 1777 roku ze składek parafian wybudowano nowe organy wykonane przez ojca Eliasza Wykuszewskiego, cystersa z Jędrzejowa, staraniem podproboszcza wielickiego, księdza Jana Latkiewicza.
Cesarsko-Królewska Komisja Cyrkularna 31 marca 1797 wystawiła kościół na licytację. Został on sprzedany miastu Wieliczce za sumę 271 złotych reńskich i 58,5 grajcarów, które wykupiło go w celu utrzymania w dotychczasowym miejscu. Przez XIX wiek świątynia bardzo podupadała. Po tym, jak rozebrano kościół św. Klemensa w 1786 roku, na czas jego odbudowy i remontu świątynia św. Sebastiana została zamieniona na magazyn, w którym przechowywano wyposażenie i sprzęty z tego pierwszego. W XIX wieku prowadzono w kościele niewielkie prace remontowe, o czym świadczy dobudowana wieloboczna kruchta przy północnej ścianie nawy kościoła, jak również data „1849” na kartuszu ołtarza głównego wskazująca jego odnowienie oraz napis nad drzwiami wewnątrz zakrystii „Wojciech Liskiewicz, majster ciesielski, 18 października 1892”. W ciągu następnych lat kościół podupadł do tego stopnia, że miasto zastanawiało się nad jego rozbiórką.
W związku z rocznicą 300-lecia konsekracji kościoła powzięto zamysł ratowania go. W tym celu profesor Ludwik Młynek w 1903 roku utworzył „Komitet Opieki nad Kościółkiem Św. Sebastiana w Wieliczce”, którego członkami zostali Adolf Scheuring (urzędnik magistracki), Antoni Jaglarz (opiekun kościoła), Michał Łuszczkiewicz (adwokat i zastępca burmistrza), Zygmunt Napoleon Miczyński (aptekarz i były burmistrza miasta) i inni mieszczanie. Komitet rozpoczął starania o pozyskanie funduszy na gruntowny remont kościoła. Nadzór nad odbudową powierzono Sławomirowi Odrzywolskiemu. Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej na wniosek architekta parokrotnie przyznało subwencje na remont kościoła, która wsparła fundusz odnowy świątyni zbierany z różnych innych źródeł. W tym czasie również wielu rzemieślników ofiarowywało bezpłatne wykonanie poszczególnych prac w kościele.
W latach 1903-1910 przeprowadzono jego gruntowny remont. W 1904 roku wykonano ceglaną podmurówkę pod ścianami kościoła, zabezpieczono przyciesia, wymieniono podłoże wewnątrz nawy, przemurowano na nowo trzy filary w krypcie pod prezbiterium, położono nową posadzkę w całym kościele, wstawiono nowe drzwi. Następnie odremontowano sygnaturkę i kruchtę z pięterkiem dzwonowym oraz w całości kruchtę północną („ganek cały nowy”). W pierwszej połowie 1906 roku w nawie i prezbiterium wykonano pozorne sklepienia ze starych desek. W tym też roku przebudowano dwa ołtarze boczne, naprawiono ścianę nad chórem i oszalowano nowymi deskami ścianę północną. Rozpoczęto również szeroko zakrojone prace nad powstaniem nowej polichromii w kościele, którą wykonał bezpłatnie Włodzimierz Tetmajer, przy pomocy Józefa Mikulskiego, malarza z Wieliczki. W trakcie trwania remontu, 29 września 1906, biskup Anatol Nowak konsekrował kościół. W 1907 roku Stanisław Kuczkiewicz, na prośbę komitetu odbudowy, uzyskał wsparcie finansowe w kwocie 1000 koron od C.K. Dyrekcji Skarbu we Lwowie na remont więźby dachowej oraz pokrycie kościoła dachówką. W związku z wzorową postawą obywateli, z których inicjatywy udało się odnowić kościół św. Sebastiana, Feliks Kopera zgłosił wniosek o wypłacenie komitetowi dotychczasowej subwencji oraz dodatkowej kwoty 200 koron na wykończenie kościoła. Remont oficjalnie zakończono 30 października 1910, poświęcono wówczas trzy nowe dzwony ufundowane przez Ludwika Widomskiego. Mimo to, w następnych latach wykonywano nadal pojedyncze prace remontowe. W 1911 roku obito blachą miedzianą wieżyczkę na sygnaturkę. Rok później zaś zakupiono obraz Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej Floriana Cynka do ołtarza bocznego oraz wstawiono w okna nowe witraże projektu Stefana Matejki, wykonane w Krakowskim Zakładzie Witrażów S.G. Żeleńskiego. Dawne organy rozebrano 14 maja 1914, a w ich miejsce umieszczono nowe, przekazane i wykonane przez Krajową Firmę Organmistrzowską Rudolfa Haasego ze Lwowa.
W 1910 roku w Wieliczce utworzono gimnazjum państwowe i inaugurowano Szkołę Realną. Świeżo wyremontowana świątynia św. Sebastiana otrzymała wówczas funkcję kościoła gimnazjalnego, w którym odbywały się odtąd msze dla młodzieży. W 1937 roku kościół wizytował wojewódzki konserwator zabytków, Jerzy Remer. Wspólnie z architektem Henrykiem Jasieńskim polecił zabezpieczyć kościół, po czym wystąpił z wnioskiem o wpisanie go do rejestru zabytków, które to działanie przerwała nadchodząca wojna. Dopiero w 1947 roku, wojewódzki konserwator, Józef Dutkiewicz, uznał kościół św. Sebastiana za zabytek. W kolejnych latach starano się o fundusze na restaurację kościoła, jednak nie doszła ona do skutku.
Po drugiej wojnie światowej patronem i zarządcą kościoła były wspólnie gmina miasta Wieliczki razem z probostwem rzymskokatolickim w Wieliczce. W 1969 roku ówczesny proboszcz parafii św. Klemensa wykupił działkę z domem nieopodal kościoła św. Sebastiana na przyszłe mieszkanie dla rektora. W 1981 roku utworzono w kościele rektorat o charakterze personalnym i kościół św. Sebastiana przestał wówczas pełnić rolę filialnego przy parafii św. Klemensa.
Następny gruntowny remont świątyni miał miejsce w latach 1996-1998 w związku z obchodami rocznicy 400-lecia jej konsekracji. Z inicjatywy ówczesnego rektora kościoła, księdza Lucjana Łukaszewicza, zainstalowano nową instalację elektryczną w kościele. Wymieniono wówczas ofasowania blacharskie, odrestaurowano zachodnią część dachu kościoła oraz część kopuły nad kruchtą zachodnią. Wybudowano ogrodzenie wokół kościoła. Przeprowadzono również konserwację ołtarza głównego i najcenniejszych obrazów. W ramach obchodów jubileuszu 400-lecia konsekracji kościoła św. Sebastiana zorganizowano konferencję naukową i wystawę związaną z dziejami wielickiej świątyni.
W 2003 roku zamontowano w kościele system gaśniczy „FOG”. W 2009 roku rektor, ksiądz Mateusz Ryś, rozpoczął przygotowania do kompleksowych prac budowlanych i konserwatorskich, których program przygotowali architekci Andrzej Gaczoł i Bogusław Kulka. Pracę rozpoczęto w 2011 roku. Odsłonięto i zabezpieczono ceglane fundamenty świątyni. Wykonano systemem odwadniający wokół kościoła. Dokonano przeglądu i wymiany zniszczonych przyciesi (podstawa złożona z belek, na której opiera się ściana), jak również w całości wymieniono elementy konstrukcyjne kruchty północnej. W 2012 roku usunięto dachówkę pokrywającą kościół i szalunek ścian budynku, wymieniono zniszczone elementy, a pozostałe zabezpieczono. Odeskowanie ścian zewnętrznych wymieniono w całości i odtworzono elementy drewnianego gzymsu. Dokonano przeglądu więźby dachowej, podczas którego wymieniono i uzupełniono jej części oraz zabezpieczono je. Przywrócono pokrycie całego kościoła gontem z wykorzystaniem izolacji oraz wymieniono zniszczony gont nad kruchtą. Odnowiono i odtworzono obramienia okienne i drzwiowe, wykonano nowe drzwi wejściowe do obu krucht. W 2013 roku zrealizowano prace remontowe w krypcie i wymieniono w całym kościele instalację elektryczną.
Dotychczasowy kościół rektoralny św. Sebastiana, który był częścią wielickiej parafii św. Klemensa, dekretem kardynała Stanisława Dziwisza, arcybiskupa metropolity krakowskiego, z dnia 20 listopada 2013 został podniesiony do godności kościoła parafialnego. Parafia św. Sebastiana w Wieliczce została erygowana 1 grudnia 2013.

Opis

Kościół drewniany, orientowany, jednonawowy, wzniesiony na niewielkiej ceglanej podmurówce, o konstrukcji zrębowej, ściany szalowane pionowo z listowaniem, kruchta zachodnia o konstrukcji słupowo-ramowej. Nawa na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, prezbiterium węższe od nawy, wydłużone, zamknięte trójbocznie. Do północnej ściany prezbiterium przylega zakrystia na planie prostokąta. Do północnej ściany nawy przywiera niewielka kruchta na planie prostokąta, zamknięta trójbocznie. Przy zachodniej ścianie nawy znajduje się kruchta na rzucie prostokąta. Wnętrze nakryte pozornymi, spłaszczonymi sklepieniami o krzywiźnie przybierającej kształt łuku odcinkowego. Pomiędzy nawą a prezbiterium otwór tęczowy o wykroju prostokąta zbliżonego do kwadratu zamkniętego łukiem koszowym. Prezbiterium niższe od nawy, sięgające wysokości łuku tęczowego. Ściany prezbiterium i nawy obiega profilowany gzyms, oddzielający je od sklepień. W części zachodniej nawy parapet chóru muzycznego wsparty na dwóch kolumnach o stylizowanych kapitelach kompozytowych i kanelowanych trzonach na wysokich cokołach. W północno-zachodnim narożu drabiniaste schody prowadzące na chór w ośmiobocznej obudowie. Ściany i sklepienia pokryte polichromią. Na ścianach wzdłużnych oraz na osi ściany zachodniej otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju zamknięte drzwiami spągowymi z desek oraz płycinowymi, na północnej ścianie prezbiterium prostokątny otwór drzwiowy do zakrystii. Posadzka z płyt kamiennych, szachownicowa. Kruchty i zakrystia nakryte stropami, przez nie dostęp do wnętrza.
Elewacja frontowa jednoosiowa, zamknięta trójkątnym szczytem, poprzedzona kruchtą. Na osi wejście do kruchty zachodniej w postaci dwuskrzydłowych drzwi w formie stojącego prostokąta. Nad kruchtą pięterko dzwonowe z prostokątnym otworem zamykanym dwuskrzydłowymi okiennicami. Elewacja boczna południowa z czterema oknami, po dwa w nawie i prezbiterium. Elewacja północna przepruta dwoma oknami w części nawy. Okna krosnowe, w formie stojącego prostokąta, o niewielkich podziałach kwaterowych z witrażami. Na wschodniej ścianie kruchty północnej okno i jednoskrzydłowe drzwi. W zakrystii okno na ścianie północnej i drzwi jednoskrzydłowe na ścianie wschodniej. Kościół nakrywają dachy dwuspadowe, wyższy nad korpusem nawowym, niższy nad prezbiterium. Kruchta zachodnia w formie przysadzistej wieży, niższej od korpusu nawowego z pięterkiem dzwonowym, zwieńczonym hełmem baniastym, pokrytym gontem z iglicą oraz gałką i krzyżem. Kruchta północna z dachem wielospadowym. Zakrystia nakryta dachem pulpitowym. W połowie wysokości dachu znajduje się wieżyczka na sygnaturkę na ośmiobocznym obitym blachą trzonie, z ażurową latarnią nakrytą baniastym hełmem zakończonym kulą z krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Formy pierwotnie wybudowanej kaplicy św. Sebastiana z końca XVI wieku możemy się domyślać z zachowanych planów i materiałów kartograficznych, gdzie widnieje jako niewielka budowla na planie centralnym lub na planie krzyża. Obecna świątynia św. Sebastiana najbliższa jest repertuarowi form barokowych, gdyż w zakresie konstrukcji, bryły, a nawet stolarki niedostrzegalne są w niej elementy sprzed XVIII wieku. Świadczy to o tym, że w połowie XVIII wieku budowla została gruntownie przebudowana i powiększona.
Jednonawowy kościół św. Sebastiana reprezentuje prosty schemat konstrukcyjny, w którym zostały wykorzystane powszechne w czasie jego budowy formy barokowe. Bryła kościoła jest zróżnicowana pod względem wielkości i wysokości nawy w stosunku do prezbiterium, które jest znacznie niższe i węższe od korpusu. Odróżnia to kościół od tradycyjnego ukształtowania obu tych części i świadczy o braku jednolitości budowli. Badania podpiwniczenia wykazały, że krypta pod prezbiterium powstała w pierwszej połowie XVIII wieku, a trójbocznie zamknięte prezbiterium w drugiej połowie XVIII wieku. Zatem najpewniej prezbiterium przez wzgląd na kryptę zostało przebudowane, być może to jest przyczyną jego dysproporcji względem korpusu nawowego. Dla powstających w XVIII wieku kościołów charakterystyczne były zmiany proporcji polegające na podwyższeniu ścian względem dachów, które to zostały obniżone, co widoczne jest również w omawianym kościele. Dominantą bryły kościoła jest wysoka wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, zwieńczona baniastym hełmem, niezwykle charakterystycznym dla XVIII wieku. Zazwyczaj do kościołów w tym czasie od zachodu przylegały wieże dzwonne, w świątyni wielickiej dostawiona jest znacznie skromniejsza krucha z pięterkiem dzwonowym, jednak o konstrukcji słupowo-ramowej znamiennej dla wież, która została zwieńczona niezwykle efektownym hełmem baniastym z iglicą. Technika wykorzystana przy budowie kościoła, jak szalowanie ścian z listowaniem, była stosowana dopiero w XVIII wieku. Znamienne dla drewnianej architektury tego czasu jest również stosowanie porządków architektonicznych, które w jej przypadku nie spełniają innej funkcji niż dekoracyjna, jak chociażby gzyms obiegający kościół na zewnątrz. Okna w przestrzeni korpusu nawowego rozmieszczone są symetrycznie na ścianie północnej i południowej, w prezbiterium zaś przez wzgląd na wybudowaną zakrystię znajdują się wyłącznie na południowej ścianie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Budynek i konstrukcja kościoła po remoncie mającym na celu zabezpieczenie i ochronę przed zagrożeniami związanymi z wilgocią i owadami oraz przywrócenie pierwotnego wyglądu (dach gontowy). Świątynia remontowana w drugiej połowie XIX wieku, w latach 1903-1914, 1996-1998 oraz 2011-2013.

Streszczenie

Kaplica św. Sebastiana została wybudowana we wsi Lednica Górna, nieopodal Wieliczki (obecnie przedmieścia), jako filia parafii św. Klemensa w Wieliczce w latach osiemdziesiątych XVI wieku, a konsekrowana była w 1598 roku. W połowie XVIII wieku zostałą gruntownie przebudowana i powiększona do postaci niewielkiego kościoła, o czym świadczy jej bryła i konstrukcja o cechach barokowych. W 1797 roku kościół został wystawiony na licytację i zakupiony przez miasto Wieliczkę. W związki z rocznicą 300-lecia konsekracji kościoła powzięto zamysł ratowania podupadłej świątyni i utworzono „Komitet Opieki nad Kościółkiem Św. Sebastiana w Wieliczce”. W latach 1903-1910 kościół przeszedł gruntowny remont, w trakcie którego polichromię wnętrza wykonał Włodzimierz Tetmajer. Kolejne restauracje przechodził w latach 1996-1998 z okazji 400-lecia konsekracji świątyni oraz w latach 2011-2013.
Od 1981 roku kościół miał ustanowiony stały rektorat. Natomiast końcem 2013 roku został podniesiony do godności kościoła parafialnego.

Bibliografia