Kościół św. Franciszka z Asyżu

Dzieje zabytku

Kościół i klasztor oo. Reformatów w Wieliczce ufundowali radni Wieliczki, zarząd salin i król Zygmunt III, który jak relacjonował kronikarz zakonu: „Ponieważ następowała z Turczynem wojna chocimska, Zygmunt III obiecał Bogu, że zakonnikom miał wystawić klasztor, gdyby Bóg do zwycięstwa każdego nieprzyjaciela łaskawie dopomógł”. Początkowo w 1623 roku w miejscu klasztoru wzniesiono drewnianą kaplicę oraz domek, w którym tymczasowo mieszkalni zakonnicy. Prace nad założeniem murowanym rozpoczęto w 1624 roku. Budowa finansowana w znacznej mierze przez górników wielickich postępowała szybko i została zakończona już w 1626 roku. Kościół konsekrowano w tym samym roku pod wezwaniem Stygmatów św. Franciszka z Asyżu. W latach 1650-1655 z fundacji sztygara Sebastiana Koszuckiego i wielickich górników do południowej ściany kościoła dobudowano trzyskrzydłowy piętrowy budynek klasztoru, a w 1928 roku, od zachodu – gmach nowicjatu. W 1718 roku ogromny pożar zniszczył kościół wraz z wyposażeniem. Przypuszczano, iż „ogień na wieży musiał wzniecić jakiś nieprzyjaciel klasztoru”. Wypadek ten miał poważne skutki: „[...] spaliły się wszystkie ołtarze, konfesjonały, ławki i obrazy”. Odbudowę kościoła podjęto niezwłocznie. Z pomocą przyszedł król August II, który na wsparcie zakonników przeznaczył pewną sumę z dochodów kopalni oraz własnej kasy. Odnowiony kościół poświęcono wraz z nowymi ołtarzami w 1721 roku. Z tego okresu pochodzi ambona, sześć ołtarzy bocznych i ołtarz główny, które ufundowały rodziny wielickie. W 1809 roku ołtarze otrzymały antepedia malowane przez Michała Stachowicza, a niektóre z nich również obrazy do zwieńczeń i pól głównych. W latach 1832-1837 urządzono kaplicę Pana Jezusa Miłosiernego, w której umieszczono otoczony kultem krucyfiks. Kościół wielokrotnie remontowano: w latach 1846-1847 wymieniono okna, posadzki, drzwi do krypt i dachówki. W 1862 roku uzupełniono wystrój wnętrza i pobielono kościół, a w 1867 roku wzniesiono kruchtę zachodnią. Kolejny remont miał miejsce w latach 1872-1876, a następny w latach 1878-1879. W 1891 roku wnętrze pomalował krakowski malarz Antoni Gramatyka. Wtedy też na chórze umieszczono nowe organy wykonane w firmie Riegera. W 1915 roku ostrzał artyleryjski spowodował uszkodzenia dachów kościoła oraz zniszczenia w kaplicy Pana Jezusa Miłosiernego. Nową polichromię wnętrz według projektu Jana Bukowskiego wykonała w 1928 roku krakowska firma Karola Orleckiego. Znaczne zmiany nastąpiły również w wystroju prezbiterium. W 1937 roku przesunięto ołtarz główny do wschodniej ściany prezbiterium, likwidując wcześniejszy podział prezbiterium na część dla wiernych i zakonników. 16 sierpnia 1954 zakonnicy z wielickiego klasztoru zostali usunięci siłą przez władze komunistyczne, a w klasztorze osadzono 80 sióstr służebniczek ze Śląska. W 1956 roku siostry powróciły do siebie, a franciszkanie-reformaci ponownie zamieszkali we własnym klasztorze. Kolejne gruntowne remonty kościoła miały miejsce w 1968 i 1983 roku oraz w latach 1992-1994. W latach 1989-1990 dobudowano w kościele oo. Franciszkanów kaplicę Matki Boskiej Łaskawej. Znajduje się w niej wizerunek Matki Boskiej Łaskawej, który według tradycji franciszkańskiej jest starszy od samego założenia klasztornego i pochodzi z kapliczki dedykowanej św. Antoniemu Padewskiemu, patronowi górników. Obraz Matki Boskiej miał trafić do kapliczki z rąk kupców bałkańskich lub włoskich, którzy w zamian za sól pozostawili go wielickim górnikom. Dwa wizerunki z kapliczki (obraz Matki Boskiej Łaskawej oraz obraz św. Antoniego Padewskiego) przeniesiono do ołtarzy bocznych w kościele oo. Franciszkanów, uznając je za „cudotwórcze”. Wystrój kaplicy zaprojektował Czesław Dźwigaj. W 1995 roku łaskami słynący obraz Matki Boskiej Łaskawej został koronowany koronami papieskimi. W 1992 roku kościół był zagrożony katastrofą budowlaną, ze względu na szkody górnicze spowodowane niekontrolowanym wypływem wody w sztolni „Mina” w wielickiej kopalni. Prace zabezpieczające zrealizowała firma „Krakprzem” z Krakowa w 1993 roku.

Opis

Kościół jest położony na wzgórzu w pobliżu centrum, przy ul. Brata Alojzego Kosiby. Od zachodu przed kościołem znajduje się dziedziniec i dawny cmentarz obwiedzione murem z bramkami i stacjami Męki Pańskiej. Z cmentarza wejście prowadzi do kościoła, a przez furtę na teren przyklasztorny i dalej do ogrodu klasztornego. Kościół wzniesiony jest z cegły, otynkowany. Świątynia jest orientowana, jednonawowa, z węższym prezbiterium, z kaplicą od północy i kruchtą od zachodu. Przy kościele od południa znajdują się zakrystia i zabudowania klasztorne. Prezbiterium na rzucie prostokąta, zamknięte od wschodu prostą ścianą, trójprzęsłowe, przekryte sklepieniem kolebkowym z przecinającymi się lunetami. W każdym przęśle ściany północnej wysoko umieszczone półkoliście zamknięte okna. Otworom okiennym odpowiadają tej samej wielkości nisze umieszczone w ścianie południowej. Wejście do klasztornego korytarza i zakrystii umieszczone jest w przęśle środkowym. Odpowiada mu otwór komunikacyjny po stronie przeciwnej. W przęśle zachodnim zlokalizowano drugie wejście do południowego korytarza klasztornego. Przestrzeń miedzy prezbiterium a korpusem zawężona arkadą tęczową, zamkniętą półkoliście. Korpus jednonawowy, szerszy z wnękami na ołtarze, czteroprzęsłowy, przekryty sklepieniem kolebkowym na gurtach z lunetami. Wnęka w trzecim przęśle od wschodu zamieniona na otwór do kaplicy północnej. Połowę przęsła zachodniego zajmuje empora muzyczna oparta na nisko schodzącym sklepieniu kolebkowym. Przy emporze, w ścianach wzdłużnych nawy, znacznie mniejsze, półkoliście zamknięte wnęki na konfesjonały. W lunetach, po obu stronach półkoliście zamknięte okna. Okna w przęśle zachodnim zastępują tej samej wielkości nisze. Główne wejście do kościoła w osi ściany zachodniej, zamknięte łukiem odcinkowym. W osi nad chórem muzycznym, półkoliście zamknięte okno, większe od pozostałych. Wejście do kościoła objęte prostokątnym portalem z piaskowca. Kaplica północna wzniesiona na planie kwadratu, przekryta sklepieniem współczesnym, zbliżonym w formie do klasztornego, zwieńczona latarnią. Okna, umieszczone w ścianie wschodniej i zachodniej, o tym samym wykroju utworzonym z wąskiego prostokąta przechodzącego górą w formę wachlarza lub wycinka koła. Zewnętrzne elewacje artykułuje podział osiowy i dekoracja lizenowo-ramowa, złożona z wydatnych elementów wertykalnych i horyzontalnych. Jednoosiową fasadę nad kruchtą ozdabia poniżej okna profilowany gzyms. Całość zamknięta wysoką, trójkątną ścianą szczytową, z trzema półkoliście zamkniętymi niszami. W nich polichromowane płaskorzeźby o kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem pełnym przedstawiające: stygmatyzację św. Franciszka, św. Piotra z Alkantary, św. Antoniego Padewskiego. Szczyt zwieńczony metalowym krzyżem osadzonym na niskim cokole. Kruchta przy fasadzie z dwoma wejściami. Wejście zachodnie obejmuje półkoliście zamknięty portal z piaskowca, z dekoracją płycinową na węgarach, z kapitelami i skromnie profilowaną archiwoltą spiętą kluczem. Węższe wejście od północy z prostym, półkoliście zamkniętym portalem z piaskowca. Budowlę zamkniętą profilowanym gzymsem wieńczy trójkątny naczółek, przechodzący po bokach w balustradę z dekoracją płycinową. Na narożnych słupkach balustrady obeliskowe sterczyny. W półkoliście zamkniętej wnęce, umieszczonej pośrodku naczółka, wizerunek Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Wschodnia ściana prezbiterium, w dolnej partii zupełnie płaska, w górnej z triadą prostokątnych wnęk. Część szczytową oddziela od dolnej profilowany gzyms kryty dachówką. W osi trójkątnego szczytu wschodniego prostokątna wnęka z płaskorzeźbioną i polichromowaną sceną przedstawiającą św. Porcjunkulę w towarzystwie Chrystusa oraz św. Franciszka. Bryłę świątyni zamykają wysokie dachy dwuspadowe. Pośrodku dachu prezbiterium wieloboczna wieżyczka na sygnaturkę z ażurową latarnią. Bryłę kaplicy przekrywa dach czterospadowy. Ośmioboczną formę jej latarni zamyka dach wielospadowy zwieńczony metalowym krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół stanowi przykład architektury barokowej. Jest reprezentatywnym typem rozwiązań architektonicznych dla grupy kościołów klasztornych zakonów franciszkańskich (szczególnie małopolskich reformatów). Dlatego w architekturze kościoła odznacza się dostosowanie do charyzmatu zakonu. Ustawodawstwo zakonne kładło nacisk na prostotę, ubóstwo i skromność. Zabraniało budowy chóru muzycznego i dzwonnicy. Nad realizacją prac budowlanych mieli czuwać dwaj zakonnicy, tzw. inspektorzy fabryki, wybierani przez kapitułę prowincjalną. Jako obowiązujący typ świątyni reformaci przyjęli strukturę jednonawową z węższym i wydłużonym prezbiterium, zamkniętym ścianą prostą i przedzielonym ołtarzem głównym. W przedłużeniu prezbiterium mieścił się chór zakonny. Nawa nakryta była sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zgodnie z ideą ubóstwa kościoły nie posiadały ozdób architektonicznych, oprócz wyraźnego podziału przęsła i prostego gzymsu horyzontalnego, a z zewnątrz były otynkowane. Również wyposażenie świątyń miało być pozbawione dodatkowej dekoracji i złoceń. Według konstytucji z 1642 roku ołtarze miały być wykonane z drewna orzechowego, a w Polsce zezwolono na drewno dębowe (z tego drewna wykonane są właśnie ołtarze w wielickim kościele). Zwykle w ołtarzu głównym umieszczano krucyfiks, a po jego bokach figury Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana i świętych franciszkańskich. Kościół zazwyczaj tworzył jeden bok czworobocznego klasztoru z wewnętrznym dziedzińcem i obiegającymi go krużgankami. Wytyczne do budownictwa na terenie Małopolski podejmowały kapituły prowincjonalne: w Zakliczynie (1623), Wieliczce (1629) i Krakowie (1638). Kościół w Wieliczce był wielokrotnie wskazywany, jako modelowy dla innych kościołów reformackich. To według jego wzoru powstały wszystkie murowane, reformackie kościoły, wzniesione w pierwszej połowie XVII wieku, tworząc w ten sposób grupę charakteryzującą się wiernym naśladownictwem pierwowzoru i rygorystycznym zastosowaniem reformackich przepisów budowlanych. Do grupy tej zaliczają się kościoły w Krakowie na Garbarach, w Stopnicy, Zakliczynie, Przemyślu, Bieczu i Lublinie. Fasady tych świątyń odznaczały się również prostotą i redukcją elementów dekoracyjnych. Były to najczęściej ściany gładkie, czasem ujęte po bokach pilastrami toskańskimi, z otworem okiennym na osi, ze zwieńczeniem w formie trójkątnego szczytu z dekoracyjnymi malowanymi lub płaskorzeźbionymi przedstawieniami świętych franciszkańskich. Wszystkie kościoły były wewnątrz tynkowane i pobielone. Polichromia nie była stosowana, aż do końca XIX wieku. Wyjątkiem były tylko malowidła na łuku tęczowym. Charakterystyczną cechą dla wielickiego kościoła jest jego związek ze środowiskiem górniczym, które wspomogło nie tylko fundację samego założenia, ale i budowę ołtarzy i fundację obrazów. Wiele wizerunków świętych patronów, umieszczonych w ołtarzach to święci szczególnie upodobani przez górników, m.in.: św. Kinga, św. Barbara, czy św. Antoni Padewski. Obraz św. Kingi autorstwa Michała Stachowicza znajduje się w ołtarzu bocznym. Jej kult był żywy od początku założenia klasztoru w Wieliczce i fundacji ołtarza ku jej czci, aż po dziś dzień, kiedy liczne pielgrzymki do grobu świętej patronki w Starym Sączu odbywały się w latach 1992-1994, gdy kopalni, a w tym kościołowi oo. Franciszkanów zagrażała katastrofa architektoniczna. Ponadto z wielickiej kopalni pochodzi obraz Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony w ołtarzu bocznym, a przeniesiony z jednego z podszybi kopalni.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, fundamenty wzmocniono po katastrofie górniczej, po której w 1992 roku przeprowadzono kompleksowe prace remontowe i konserwatorskie. Projekt konstrukcji zabezpieczającej wykonał Z. Janowski. Prace zrealizowała firma „Krakprzem” z Krakowa w 1993 roku.

Streszczenie

Kościół i klasztor oo. Reformatów w Wieliczce ufundowali radni Wieliczki, zarząd salin i król Zygmunt III. Prace rozpoczęto w 1624 roku, a zakończono w 1626 roku. Kościół konsekrowano w tym samym roku pod wezwaniem Stygmatów św. Franciszka z Asyżu. Świątynia jest reprezentatywnym typem rozwiązań architektury barokowej dla grupy małopolskich kościołów klasztornych zakonów franciszkańskich. Dlatego w architekturze kościoła odznacza się dostosowanie do charyzmatu zakonu wyrażające się w prostocie, ubóstwie i skromności. Jako obowiązujący typ świątyni reformaci przyjęli strukturę jednonawową z węższym i wydłużonym prezbiterium, zamkniętym ścianą prostą i przedzielonym ołtarzem głównym. W przedłużeniu prezbiterium mieścił się chór zakonny, który w kościele w Wieliczce zniwelowano, przysuwając ołtarz główny do ściany prezbiterium. Kościół w Wieliczce był wielokrotnie wskazywany, jako modelowy dla innych kościołów reformackich. Wyposażenie kościoła (sześć ołtarzy bocznych, ołtarz główny i ambona) powstało po pożarze z 1718 roku. Na szczególną uwagę zasługują: obraz autorstwa Szymona Czechowicza „Św. Kazimierz Królewicz”, dzieła krakowskiego malarza Michała Stachowicza, którego liczne prace zdobią ołtarze w kościele, a także obraz Matki Boskiej Łaskawej, który obecnie znajduje się w kaplicy wybudowanej w latach 1989-1990. Wizerunek według tradycji franciszkańskiej jest starszy od samego założenia klasztornego i pochodzi z kapliczki dedykowanej św. Antoniemu Padewskiemu, patronowi górników. Obraz Matki Boskiej miał trafić do kapliczki z rąk kupców bałkańskich lub włoskich, którzy w zamian za sól pozostawili go wielickim górnikom. Charakterystyczną cechą dla wielickiego kościoła jest jego związek ze środowiskiem górniczym, które wspomogło nie tylko fundację samego założenia, ale i budowę ołtarzy i fundację obrazów. Wiele wizerunków świętych patronów, umieszczonych w ołtarzach to święci szczególnie upodobani przez górników, m.in.: św. Kinga, św. Barbara, czy św. Antoni Padewski. Z wielickiej kopalni pochodzi obraz Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony w ołtarzu bocznym, a przeniesiony z jednego z podszybi kopalni.

Bibliografia