Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Zespół nastaw ołtarzowych w kościele w Wieliczce powstał po pożarze kościoła, który miał miejsce w 1718 roku. Omawiane dzieło zbudowano z fundacji rodziny Różyckich z Wieliczki i pierwotnie poświęcone było św. Annie. Jego konsekracji dokonał biskup Jan Tarło 28 sierpnia 1721. Następnie ołtarz był dedykowany Matce Boskiej Częstochowskiej, odkąd w pole główne wstawiono obraz Jasnogórskiej Pani. Obraz ten przeniesiono z jednego z podszybi szybu „Kinga” (ówcześnie „Cesarzowa Elżbieta”) 12 września 1869. Według klasztornej tradycji stało się to na prośbę górników, którzy zauważyli, iż obraz źle znosi warunki kopalniane. W górnej części nastawy znajduje się osiemnastowieczny obraz św. Barbary. W 1809 roku ołtarz otrzymał nowe malowane antepedium autorstwa Michała Stachowicza, które następnie zamieniono na nowe i proste. Ołtarz był wielokrotnie konserwowany. Istotna była zwłaszcza konserwacja z 1862 roku, podczas której snycerz Walenty Wierznicki z Kęt miał dorobić do ołtarza obecnie niezachowane rzeźby. Kolorystyka ołtarza zmieniała się podczas kolejnych renowacji: w 1878 roku – na kolor dębowy, 1909 roku – jasnoszary, 1926 roku – niebieski, a w 1943 roku – ciemnozielony. Według badań przeprowadzonych podczas ostatniej konserwacji z lat 1992-1993 pierwotnie ołtarz był niepolichromowany i ukazywał strukturę drewna dębowego, z którego jest wykonany.

Opis

Ołtarz przyścienny, architektoniczny, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, ze zwieńczeniem. Mensa w formie prostopadłościanu. Antepedium drewniane, w centrum złocony ormament roślinny oraz banderola. Retabulum ustawione na zdwojonym cokole, flankowane kolumnami, ustawionych na tle zwielokrotnionych pilastrów podtrzymujących wyłamane belkowanie, na osi kolumn przerwany wolutowy przyczółek. W polu głównym nastawy płytka wnęka, ujęta złoconą i profilowaną ramą w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem wklęsło-wypukłym z uskokami. Pośrodku obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W górnej części ramy złocony kartusz. Zwieńczenie o delikatnie wklęsłych bokach ze spływami wolutowymi, zamknięte łukiem nadwieszonym. Nad nim złocona muszla palmetowa ujęta dwoma spływami wolutowymi. W polu zwieńczenia obraz św. Barbary w ramie o fantazyjnym wykroju. Retabulum flankowane po bokach ażurowymi uszami utworzonymi z liści akantu. Podpory ustawione na bazach, kapitele kompozytowe, trzony kolumn gładkie, natomiast trzony pilastrów kanelowane. Struktura malowana w kolorze ciemnozielonym, ornamenty i detale złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz boczny Matki Boskiej Częstochowskiej w klasztorze oo. Reformatów w Wieliczce powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą jego konsekracji (1721) wraz z pozostałymi ołtarzami znajdującymi się w świątyni. Reprezentuje typ aediculowy – czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerywane belkowanie, ze zwieńczeniem – charakterystyczny dla XVIII wieku. Prawdopodobnie autorem nastawy ołtarzowej byli rzemieślnicy z zakonu oo. franciszkanów. Ołtarze w kościele oo. Franciszkanów w Wieliczce charakteryzują się prostotą i skromnością dekoracji. Zostały wykonane z drewna dębowego, a detale i ornamentyka z miękkiego drewna lipowego. Takie cechy nastaw ołtarzowych regulowało bowiem ustawodawstwo zakonne, które kładło szczególny nacisk na wystrój świątyń franciszkańskich. Statuty z 1629 roku wyraźnie zakazywały złocenia ołtarzy lub obrazów, z wyjątkiem tabernakulum od wewnątrz. Wszystkie sprzęty kościelne miały być niekosztowne i skromne. Szczegółowo określony został materiał, z którego należało budować ołtarze. Na mocy rozporządzenia papieża Urbana VIII „Militantis Ecclesiae” ołtarze i świeczniki w reformackich kościołach miały być wykonane z drzewa orzechowego. Jednak ze względu na brak większej ilości tego materiału w Polsce władze generalne pozwoliły na wykorzystanie drewna dębowego, tak jak w omawianym dziele. Prostotę ołtarza podkreślają również odkrycia podczas ostatniej konserwacji z lat 1992-1993, podczas której wykazano, iż ołtarz nie był pierwotnie polichromowany, lecz występował w naturalnej kolorystyce drewna dębowego. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Ołtarz boczny Matki Boskiej Częstochowskiej w klasztorze oo. Reformatów w Wieliczce powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą jego konsekracji (1721) wraz z pozostałymi ołtarzami znajdującymi się w świątyni. Reprezentuje typ aediculowy – czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerywane belkowanie, ze zwieńczeniem – charakterystyczny dla XVIII wieku. Omawiane dzieło zbudowano z fundacji rodziny Różyckich z Wieliczki i pierwotnie dedykowane było św. Annie. W polu głównym ołtarza znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej przeniesiony w 1869 roku z wielickiej kopalni, natomiast w zwieńczeniu osiemnastowieczny obraz przedstawiający św. Barbarę. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.