Ołtarz boczny południowy, przytęczowy

Dzieje zabytku

Ołtarz powstał po 1718 roku z fundacji rodziny Grabowskich z Wieliczki oraz innych mieszczan i górników wielickich. W polu głównym znajduje się kopia obrazu św. Antoniego Padewskiego, który spłonął wraz poprzednim ołtarzem w 1718 roku. Obraz ten według tradycji franciszkańskiej był starszy od samego założenia klasztornego i pochodził z kapliczki, która znajdowała się na gruncie wójtostwa. Grunt ten w 1609 roku został wykupiony przez miasto i użytkowany był jako pastwisko, które dopiero następnie przekazano franciszkanom. Z kapliczki do kościoła przeniesiono wizerunki: Matki Boskiej Łaskawej (obecnie znajduje się w kaplicy bocznej) oraz wspominany obraz św. Antoniego Padewskiego. Obrazy umieszczono w ołtarzach bocznych nowo wybudowanego kościoła, natomiast samą kapliczkę – zburzono. Ołtarze te spłonęły w 1718 roku. Kolejna kopia wizerunku z kapliczki została namalowana w 1809 roku przez Mikołaja Tołpę. W 1943 roku w pole główne ołtarza wstawiono wizerunek św. Józefa, autorstwa Stefana Chmiela. Prawdopodobnie miało to miejsce podczas konserwacji ołtarza, którą w czasie drugiej wojny światowej zlecił gwardian o. Franciszek Śliwa. Dopiero podczas kolejnej renowacji w 1977 roku pierwsza, osiemnastowieczna kopia obrazu św. Antoniego powróciła na dawne miejsce. Pierwotnie ołtarz miał kolor naturalnego drewna dębowego. Do tej kolorystyki powrócono w 1878 roku podczas konserwacji. W 1909 roku kolejną renowację przeprowadził Wojciech Mutkowski z Wieliczki, który pozostawił zapis mówiący o konserwacji na odwrociu dwóch elementów rzeźbiarskich. Podczas kolejnych konserwacji ołtarz przemalowano: w 1926 roku na kolor niebieski, a w 1943 roku na kolor ciemnozielony.

Opis

Ołtarz przyścienny, architektoniczny, jednokondygnacyjny, jednoosiowy, ze zwieńczeniem. Mensa w formie prostopadłościanu. Antepedium malowane: pośrodku medalion otoczony wieńcem z kwiatów. W polu otwarta księga z napisem „SIQUAE/RIS / MIRA/CULA” oraz skrzyżowane dwie gałązki palmowe, kajdany i kule inwalidzkie. Po bokach medalionu wolutowo zakręcona wić roślinna zakończona wazonami z kwiatami. Całość ukazana na ciemnozielonym tle. Tabernakulum w formie prostopadłościennej skrzynki, ustawione na niskim cokole, flankowane parą pilastrów z bazami, kanelowanymi trzonami i kapitelami kompozytowymi podtrzymującymi proste belkowanie z trójkątnym przyczółkiem. Zwieńczenie w formie prostopadłościennego postumentu, na którym ustawiony jest krucyfiks. Drzwiczki w kształcie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem nadwieszonym. W polu monogram IHS, poniżej narzędzia Męki Pańskiej. Nad drzwiczkami, w przyłuczach dwie gałązki róż. Retabulum umieszczone na zdwojonym cokole, flankowane kolumnami, ustawionymi na tle zwielokrotnionych pilastrów podtrzymujących wyłamane belkowanie; na osi kolumn przerwany wolutowy przyczółek. W polu głównym nastawy płytka wnęka, ujęta złoconą i profilowaną ramą w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem wklęsło-wypukłym z uskokami. Pośrodku obraz „Św. Antoni Padewski”, a nad nim kartusz z napisem „S(WIĘTY) ANTONI MÓDL SIĘ ZA NAMI”. W górnej części ramy drugi, mniejszy kartusz z napisem „IHS”. Zwieńczenie o delikatnie wklęsłych bokach ujętych spływami wolutowymi i rzędem kampanul, zamknięte łukiem nadwieszonym. Nad nim złocona muszla palmetowa ujęta dwoma spływami wolutowymi. U szczytu zwieńczenia, po bokach ustawione dwa wazoniki z kwiatami. W polu zwieńczenia obraz „Św. Jan Nepomucen” ujęty w ramę o fantazyjnym wykroju. Podpory ustawione na bazach, kapitele kompozytowe, trzony kolumn gładkie, natomiast trzony pilastrów kanelowane. Struktura malowana w kolorze ciemnozielonym, ornamenty i detale złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą jego konsekracji (1721) wraz z pozostałymi ołtarzami znajdującymi się w świątyni. Reprezentuje typ aediculowy - czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerywane belkowanie, ze zwieńczeniem – charakterystyczny dla XVIII wieku. Prawdopodobnie autorem nastawy ołtarzowej byli rzemieślnicy z zakonu oo. franciszkanów. Ołtarze w kościele oo. Franciszkanów w Wieliczce charakteryzują się prostotą i skromnością dekoracji. Zostały wykonane z drewna dębowego, a detale i ornamentyka z miękkiego drewna lipowego. Takie cechy nastaw ołtarzowych regulowało bowiem ustawodawstwo zakonne, które kładło szczególny nacisk na wystrój świątyń franciszkańskich. Statuty z 1629 roku wyraźnie zakazywały złocenia ołtarzy lub obrazów, z wyjątkiem tabernakulum od wewnątrz. Wszystkie sprzęty kościelne miały być niekosztowne i skromne. Szczegółowo określony został materiał, z którego należało budować ołtarze. Na mocy rozporządzenia papieża Urbana VIII „Militantis Ecclesiae” ołtarze i świeczniki w reformackich kościołach miały być wykonane z drzewa orzechowego. Jednak ze względu na brak większej ilości tego materiału w Polsce władze generalne pozwoliły na wykorzystanie drewna dębowego, tak jak w omawianym dziele. Prostotę ołtarza podkreślają również odkrycia ostatniej konserwacji z lat 1992-1993, podczas której wykazano, iż ołtarz nie był pierwotnie polichromowany, lecz występował w naturalnej kolorystyce drewna dębowego. Ołtarz ufundowany przez rodziny wielickie jest dedykowany św. Antoniemu Padewskiemu. Święty Antoni był czczony jako jeden z opiekunów górników obok św. Kingi, św. Barbary i św. Klemensa, który zgubionym w ciemnościach kopalni pomagał odnaleźć drogę do wyjścia. Dlatego też często malowano go z lampą górniczą w ręku. O dawnym kulcie św. Antoniego w krakowskich salinach może świadczyć fakt istnienia, jeszcze przed pojawieniem się tu reformatów, przydrożnej kaplicy, nazywanej górniczą. Według tradycji miała ona stać na miejscu dzisiejszego klasztoru, a w jej środku miał znajdować się obraz tegoż świętego, przeniesiony do poprzedniego ołtarza św. Antoniego, który spłonął w pożarze w 1718 roku. Św. Antoni, czyli Fernando Bullone urodził się około 1195 roku w Lizbonie w Portugalii. W wieku około 15 lat wstąpił do zakonu kanoników regularnych św. Augustyna, przyjmując imię Antoni. W 1220 roku przystąpił do zakonu braci mniejszych. Zmarł w 1231 roku. Przez górników św. Antoni czczony był jako patron zagubionych i zaginionych. Uciekano się do niego w przypadku zabłądzenia w wyrobiskach, czy w przypadku zawału i konieczności poszukiwania drogi wyjścia z zawaliska, a także podczas prób lokalizacji zasypanych górników. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Ołtarz boczny św. Antoniego Padewskiego w klasztorze oo. Reformatów w Wieliczce powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą jego konsekracji (1721) wraz z pozostałymi ołtarzami znajdującymi się w świątyni. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni. Reprezentuje typ aediculowy, czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerywane belkowanie, ze zwieńczeniem, który jest charakterystyczny dla XVIII wieku. Ołtarz ufundowała rodzina Grabowskich z Wieliczki oraz górnicy wieliccy. W polu głównym znajduje się kopia obrazu św. Antoniego Padewskiego, który spłonął wraz poprzednim ołtarzem w 1718 roku. Obraz ten według tradycji franciszkańskiej był starszy od samego założenia klasztornego i pochodził z kapliczki, która znajdowała się na gruncie wójtostwa. W zwieńczeniu znajduje się obraz św. Jana Nepomucena. Na szczególną uwagę zasługuje malowane antepedium wykonane w 1809 roku przez Michała Stachowicza, polskiego malarza i grafika epoki romantyzmu. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.

Bibliografia