Zwieńczenie ołtarza z obrazem Wszystkich Świętych

Dzieje zabytku

Zwieńczenie dawnego ołtarza z obrazem Wszystkich Świętych pochodzi z kościoła św. Klemensa w Wieliczce. Fundacja altarii Wszystkich Świętych w tej świątyni miała miejsce w 1381 roku. W aktach wizytacji z XVII wieku wymieniony jest ołtarz pod tym wezwaniem (Altare Omnium Sanctorum). W XVII wieku połączono altarie Wszystkich Świętych i św. Marii Magdaleny (ufundowaną w 1432 roku), której obraz został zapewne zamontowany w ołtarzu. W 1709 roku nastąpiła fundacja altarii św. Józefa, do niej zaś przyłączono dwie powyższe. Być może wówczas powstała nowa struktura ołtarza, gdzie w zwieńczeniu znajdował się obraz Wszystkich Świętych, w polu głównym zapewne św. Józefa, być może z wizerunkiem św. Marii Magdaleny na zasuwie. W aktach wizytacji z 1741 i 1748 roku retabulum wymienione było pod dawnym i nowym wezwaniem, jako ołtarz Wszystkich Świętych, obecnie św. Józefa („Tituli OO. Sanctorum nunc S. Josephi”). W 1786 roku zniszczony wstrząsami górniczymi kościół św. Klemensa rozebrano z zamiarem budowy nowego. Część jego wyposażenia była składowana w kościele św. Sebastiana, dlatego też zapewne w tej świątyni zachowało się omawiane zwieńczenie ołtarza Wszystkich Świętych.

Opis

Zwieńczenie w formie stojącego prostokąta lekko rozszerzającego się u dołu, w jego narożach trójkątne płyciny. Flankowane jest uszami z suchego akantu wyrastającego z woluty (prawego brak). Zwieńczone jest owalnym kartuszem ujętym obramieniem z suchego akantu, z napisem „ALTARE / OMNIVM SAN/CTORVM / ANNO 1709/ Die [...] 8clo”. W polu środkowym obraz Wszystkich Świętych w sześciobocznej ramie dekorowanej suchym akantem i rozetkami. W centrum przedstawienia Matka Boska na obłoku w otoczeniu świętych. Zwrócona jest frontalnie, z dłońmi złożonymi w geście modlitwy i głową skierowaną do góry. Po jej prawej stronie można rozpoznać św. Piotra, który został ukazany jako starzec, trzymający w dłoni klucze. Po jej lewej stronie znajduje się św. Jan Chrzciciel, ubrany w melotę, trzymający laskę zakończoną krzyżem z banderolą. Na pierwszym planie, po dwóch stronach przedstawienia znajdują się rycerze w zbrojach, na koniach, zwróceni do wewnątrz. Rycerz po prawej stronie to św. Jerzy, który włócznią zabija smoka. Po lewej stronie znajduje się św. Michał Archanioł, którego koń stoi na tylnych kopytach, a przednimi tratuje szatana. W tle liczne zastępy świętych. Wszystkie postacie, oprócz rycerzy, z głowami zwróconymi ku górze, gdzie na tle obłoków przedstawione jest oko Opatrzności. Kolorystyka ciepła, utrzymana w tonacji żółto-brązowej z dodatkiem błękitu i czerwieni. Struktura zwieńczenia polichromowana w kolorze niebieskim i szarym, z pozłacaną ornamentyką i profilami.

Zarys problematyki artystycznej

Ornamentyka omawianego zwieńczenia w postaci suchego akantu występowała około roku 1700. Ornament ten ewoluował od formy bujnego akantu końcem XVII wieku, przez suchy występujący około roku 1700, po płomienisty w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Można zauważyć, że w kościele św. Klemensa zachowało się kilka akantowych zwieńczeń z dawnych ołtarzy. Daje to fragmentaryczny obraz wyglądu dawnego wyposażenia kościoła św. Klemensa zapewne odbudowanego po pożarze w 1682 roku. Mała architektura najprawdopodobniej powstawała etapami, wcześniejsze są zwieńczenia dekorowane bujnym akantem, być może elementy dawnych Akanthusaltare. Nieco późniejsze zaś są pozostałości ołtarzy dekorowane suchym akantem, jak omawiane zwieńczenie ołtarza Wszystkich Świętych i być może zwieńczenie z obrazem św. Jana Nepomucena, również przechowywane w kościele św. Sebastiana.
Kult bezimiennych męczenników narastał od okresu wczesnochrześcijańskiego, do tego stopnia, że w 608 roku papież Bonifacy IV poświęcił Matce Bożej i świętym męczennikom rzymski Panteon, dawną świątynię pogańską wszystkich bóstw. Kult został sformalizowany dopiero przez papieża Jana XI, który w 935 roku ustanowił święto Wszystkich Świętych w dniu 1 listopada. Święto to ma uczcić wszystkich Świętych Pańskich, zwłaszcza tych, którzy nieznani są z imienia i nie mają swoich świąt w roku liturgicznym. Przedstawienia Wszystkich Świętych odnoszą się do wizji św. Jana opisanej w Apokalipsie: „Potem ujrzałem: a oto wielki tłum, którego nie mógł nikt policzyć, z każdego narodu i wszystkich pokoleń, ludów i języków, stojący przed tronem i przed Barankiem. Odziani są w białe szaty, a w ręku ich palmy” (Ap 7, 9).
W przedstawieniach Wszystkich Świętych odzwierciedlona jest rola, jaką w dziele zbawienia odegrali poszczególni święci. Na pierwszym miejscu Kościół wyróżnia Matkę Boską, czasem św. Józefa, następnie zaś św. Jana Chrzciciela, później apostołów, z postaciami św. Piotra i św. Pawła na czele, a dalej już różnych świętych. W związku z tym w ikonografii tych przedstawień główną postacią jest Maria, często ze św. Piotrem i św. Janem Chrzcicielem oraz innymi znanymi z imienia świętymi, których dobór jest różny, związany najczęściej z lokalnym kultem, na tle całej rzeszy bezimiennych świętych.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zwieńczenie: brak lewego ucha, zabrudzenia, spękania warstwy malarskiej. Obraz: płótno pofałdowane, w kilku miejscach podziurawione, warstwa malarska miejscami odspojona, popękana, w całości pociemniała.

Streszczenie

Zwieńczenie dawnego ołtarza z obrazem Wszystkich Świętych pochodzi z kościoła św. Klemensa w Wieliczce. Zostało przeniesione razem z częścią wyposażenia do świątyni św. Sebastiana, po tym jak rozebrano zniszczony wstrząsami górniczymi kościół św. Klemensa w 1786 roku. W ikonografii przedstawień Wszystkich Świętych główną postacią jest Maria, często ze św. Piotrem, św. Janem Chrzcicielem i innymi znanymi z imienia świętymi, których dobór jest różny, związany najczęściej z lokalnym kultem, na tle całej rzeszy bezimiennych świętych.

Bibliografia