Polichromia ścienna

Dzieje zabytku

Polichromia w kościele św. Sebastiana została wykonana w 1906 roku, w okresie trwania prac remontowych, konserwatorskich i dekoracyjnych (1903-1914), prowadzących do przywrócenia świątyni do stanu użytkowania oraz świetności. Wykonał ją Włodzimierz Tetmajer przy pomocy malarza krakowskiego – Józefa Mikulskiego. Jak odnotowano w kronice: „Trwało to 9 tygodni. P. Tetmajer był 36 razy, a p. Mikulski 37 i praca została skończona gratis. Czeladników było trzech”. Najprawdopodobniej Tetmajerowi wykonanie dzieła zaproponował zaprzyjaźniony z nim Antoni Kosowski, dyrektor Szkoły Pospolitej w Wieliczce, pracujący wcześniej w Bronowicach Wielkich. Jak sam o sobie napisał w kronice szkoły: „Włodzimierz Tetmajer pozostawał z tutejszym Dyrektorem szkoły w zażyłych stosunkach w Bronowicach”. Być może właśnie dlatego malarz zgodził się wykonać pracę bezpłatnie. W związku z szeroko zakrojoną akcją odnowy kościoła św. Sebastiana wielu mieszkańców i rzemieślników z Wieliczki i okolic ofiarowywało pomoc finansową oraz własną pracę na rzecz świątyni. Z wdzięczności za wykonanie polichromii w kościele św. Sebastiana Tetmajer otrzymał od miasta Wieliczki w 1906 roku dar. Był nim srebrny kubek z ówczesnym herbem miasta oraz inskrypcją „Włodzimierzowi Tetmajerowi w darze honorowym miasto Wieliczka MCMVI”.

Opis

Polichromia o charakterze figuralnym i geometryczno-roślinnym pokrywa ściany i sklepienia prezbiterium, nawy, zakrystii i kruchty zachodniej. Wszystkie ściany prezbiterium do wysokości gzymsu dekorowane są pionowymi, układającymi się naprzemiennie pasami ornamentu roślinno-geometrycznego. Jeden z nich jest granatowy o motywie złotych liści dębu układających się w rozetę z ornamentem geometrycznym. Drugi pas jest żółty z motywem stylizowanych fioletowych i różowych kwiatów o zgeometryzowanych detalach. Gzyms prezbiterium i nawy w kolorze czerwonym, na nim złoty geometryczny pas oraz ornament z granatowych falistych linii wypełnionych w środku białymi punktami.
Sklepienie prezbiterium jest niebieskie, obramione żółtym pasem z zieloną wicią roślinną, na której ułożone są naprzemiennie granatowe i różowe kwiaty. W narożach stylizowane bukiety kwiatów w kolorach zieleni, brązu i żółci. W centrum sklepienia okrągły medalion ze św. Kingą i Bolesławem Wstydliwym na tle pejzażu wielickiego z kościołem i zamkiem żupnym w oddali. Na pierwszym planie św. Kinga zwrócona jest w swoją prawą stronę, z uniesioną głową. W lewej ręce trzyma pastorał, w prawej wyciągniętej pierścień. Święta ubrana jest w czarny habit klaryski ze szkaplerzem, białą podwiką i welonem oraz czarnym płaszczem z czerwoną podszewką. Na piersi ma złoty łańcuch, na głowie mitrę książęcą. Po prawej stronie św. Kingi klęczy Bolesław Wstydliwy, który obiema rękami trzyma przy rękojeści wbity w ziemię miecz, opleciony skórzanym pasem. Książę ubrany jest w zbroję, niebieską tunikę i czerwony płaszcz spięty złotą fibulą. Na głowie ma kaptur kolczy i hełm z otwartą koroną. Medalion ze sceną ujęty jest żółtą ramą wypełnioną stylizowaną wicią roślinną z naprzemiennie występującymi granatowymi i różowymi kwiatami. Krawędź zewnętrza ozdobiona srebrzystym wieńcem z naprzemiennie ułożonego trójliścia i płomyka.
Wszystkie ściany nawy pokryte są stylizowanym ornamentem roślinnym składającym się z zielonej wici roślinnej układającej się w regularne medaliony, w których znajdują się kwiaty czerwonego maku.
Na ścianie północnej w dolnym pasie, pod oknem sześć ostrołukowych arkad na stylizowanych kolumienkach. W pierwszej arkadzie od strony prezbiterium postać klęczącej zakonnicy z opuszczonymi, splecionymi dłońmi, która ubrana jest w biały habit norbertański ze szkaplerzem i brązowy płaszcz z kapturem. U dołu w żółtym polu napis „S(wię)ta BRONISŁAWA”. W drugiej arkadzie królewicz klęczący przy pulpicie, zwrócony w stronę prezbiterium, w obszernym czerwonym płaszczu podbitym futrem i mitrze na głowie. U dołu w żółtym polu napis „S(wię)ty KAZIMIERZ Królewic(z)” W trzeciej arkadzie zwrócona frontalnie siedząca postać z pochyloną głową, ubrana w biały habit zakonny z czarnym płaszczem. U dołu w żółtym polu napis „Bł(ogosławiona) SALOMEA”. W następnych dwóch arkadach występuje stylizowany ornament roślinny z czterema rozetami i ze srebrnym orłem z dwiema tarczami herbowymi, pierwsza z krzyżem na piersi, druga z herbem Szreniawa poniżej. Pole szóstej arkady bez dekoracji.
Na ścianie południowej w dolnym pasie, pod oknem trzy analogiczne arkady. W pierwszej arkadzie od strony prezbiterium frontalnie siedząca postać w stroju biskupa: białej albie, ciemnoróżowej komży z żółtą lamówką, żółtej kapie i paliuszu, na głowie ma infułę. U dołu w żółtym polu napis „Bł(ogosławiony) WINC(ENTY) KADŁUBEK”. W drugiej arkadzie postać ukazana w pozycji stojącej, zwróconej w stronę prezbiterium, w prawej ręce trzyma pastorał, lewa w geście błogosławieństwa, ubrana w analogiczny jak poprzednia strój biskupi. U dołu w żółtym polu napis „S(wię)ty STANISŁAW SZCZEP(ANOWSKI)”. W trzeciej arkadzie frontalnie siedząca postać w stroju biskupa: ciemnoróżowej albie, żółtym ornacie, paliuszu, na głowie ma infułę. W prawej ręce trzyma pastorał, w lewej miniaturę kościoła Mariackiego w Krakowie. Pod nim napis „Bł(ogosławiony) IVO ODROWĄŻ”.
Sklepienie nawy ujęte ramą złożoną z kilku pasów. Zewnętrzny podzielony na kwadratowe pola, w których naprzemiennie występują dekoracyjny krzyż z kaboszonami i splecionymi literami „MS” oraz wpisany w koło czworoliść z trzema kilofami. Wewnętrzny pas jest zielony dekorowany srebrzonymi kołami, wydzielony zieloną i żółtą falowaną wstęgą. Pośrodku wschodniego pasa obramienia, przy łuku tęczowym znajduje się srebrzony orzeł z tarczą herbową z krzyżem na piersi i tarczą z herbem Szreniawa u dołu. W szponach trzyma trzy kilofy oraz wagę. U dołu znajduje się wstęga z napisem „Arma regiae liberae montanaequae / civitatis Vielicensis”.
W centrum sklepienia nawy medalion ujęty zewnętrzną ramą utworzoną z grotów i płomieni oraz wewnętrzną z przeplatających się spiralnie wici roślinnych. W polu przedstawienie męczeństwa św. Sebastiana. Postać zwrócona w trzech czwartych w lewo, o bezwładnie opadającym ciele przywiązanym za ramiona i ugięte nogi do drzewa. Wokół głowy nimb zamknięty. Święty przesłonięty w partii podbrzusza białą draperią opadającą na ziemię, po bokach postaci. Ciało wychudzone, o podkreślonej muskulaturze, ze strzałą wbitą w pierś. Święty ukazany na tle lasu, w nocy. W narożach i na osiach sklepienia nawy bukiety kwiatów utworzonych z maków, habrów, kaczeńców i kłosów zbóż.
W zakrystii na sklepieniu niewielkie Oko Opatrzności w glorii promienistej oraz falista bordiura. Analogiczna bordiura w kruchcie zachodniej. W południowo-zachodnim narożu kruchty północnej malowany na czarno krzyż oraz obok wyryty w drewnie napis: „BI 1898”. W dolnej partii ściany północnej przy chórze muzycznym sygnatura „Włodzimierz Tetmajer pinxit. A(NNO) D(OMINI) MCMVI.”

Zarys problematyki artystycznej

Polichromia w kościele św. Sebastiana w Wieliczce ma charakter figuralno-ornamentalny. W dekoracji figuralnej można wyróżnić trzy główne wątki treściowe. Pierwszy związany jest z patronem świątyni – św. Sebastianem wyobrażonym na sklepieniu nawy głównej. Kolejny nawiązuje do miasta Wieliczki i jego tradycji górniczych, dlatego na sklepieniu prezbiterium została przedstawiona legenda z pierścieniem św. Kingi. Jednocześnie na sklepieniu nawy, tuż przy łuku tęczowym pojawia się ówczesny herb Wieliczki, w postaci orła z napisem „Arma regiae liberae montanaequae civitatis Vielicensis” (Herb królewskiego wolnego górniczego miasta Wieliczki), a w obramieniu sklepienia nawy występuje powtarzający się motyw trzech kilofów górniczych nawiązujących do obecnego herbu miasta. Ostatni wątek odnosi się do tradycji religijnych Krakowa, a dotyczy postaci świętych w arkadach na ścianach bocznych nawy głównej. Są to: św. Stanisław ze Szczepanowa, bł. Wincenty Kadłubek, bł. Iwo Odrowąż oraz św. Kazimierz, bł. Salomea i bł. Bronisława.
Sceny figuralne stanowią wyodrębnione za pomocą medalionów lub arkad przedstawienia. Malarz wykorzystał proste środki formalne. Postacie potraktowane są rysunkowo, malowane za pomocą grubego czarnego konturu i płaskiej plamy barwnej. W detalach takich jak nimby postaci, korony, pojedyncze elementy strojów oraz w elementach obramień posłużył się złotą i srebrną farbą. Postacie ukazane zostały w delikatnym ruchu, choć pozbawione są większej ekspresji, jakkolwiek ruchliwości tym przedstawieniom nadaje niespokojny i płynny kontur, zwłaszcza w partiach szat chociażby bł. Salomei czy św. Sebastiana. Malarz każdorazowo silnie kontrastował płaskie plamy barwne z detalicznym dopracowaniem rysów twarzy postaci, detali ich strojów lub wzoru na tkaninie.
Tetmajer w zakresie wykorzystanych wzorów zdobniczych bardzo mocno odwołał się do tradycyjnej dla kościołów drewnianych w Małopolsce polichromii patronowej, której inspiracja bardzo silnie wyczuwalna jest w pasowej dekoracji ścian prezbiterium, gdzie zastosował motywy roślinno-geometryczne. W roślinnej dekoracji nawy głównej malarz wykorzystał przetworzone motywy polskich kwiatów – maków, chabrów i kaczeńców. Tego rodzaju stylizowanie motywów zaczerpniętych z natury było jednym ze składników sztuki zdobniczej i ornamentalnej w okresie Młodej Polski. Zbliżone w charakterze dekoracje roślinno-geometryczne stosowali w tym samym czasie również Stanisław Wyspiański czy Józef Mehoffer.
Włodzimierz Tetmajer, oprócz malarstwa sztalugowego, zajmował się również malarstwem ściennym. Polichromia wykonana w kościele św. Sebastiana w Wieliczce wyróżnia się jednak na tle innych tego rodzaju dzieł w jego twórczości. Przede wszystkim dlatego, że Tetmajer zmierzył się z drewnianą konstrukcją wielickiego kościoła. Wykonał polichromię bezpośrednio na drewnie, bez użycia gruntu. Drewniane ściany i stropy wykorzystał jako tło dla ornamentyki i scen figuralnych, dostosowując do nich gamę barwną polichromii, nieco bardziej stonowaną i pozbawioną tylu złoceń i srebrzeń, które obficie stosował w innych tego rodzaju realizacjach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zabrudzenia całości. Miejscami przetarcia i ubytki warstwy malarskiej.

Streszczenie

Polichromia w kościele św. Sebastiana została wykonana w 1906 roku, w okresie trwania prac remontowych, konserwatorskich i dekoracyjnych (1903-1914), prowadzących do przywrócenia świątyni do stanu użytkowania oraz świetności. Wykonał ją Włodzimierz Tetmajer przy pomocy malarza krakowskiego – Józefa Mikulskiego. Włodzimierz Tetmajer, oprócz malarstwa sztalugowego, zajmował się również malarstwem ściennym. Polichromia wykonana w kościele św. Sebastiana w Wieliczce wyróżnia się na tle innych tego rodzaju dzieł w jego twórczości.

Bibliografia