Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Wieliczka
Miejscowość
Wieliczka
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Wieliczka
Parafia
Św. Franciszka z Asyżu
Tagi
Arma Christi ołtarz główny
Miejsce przechowywania
prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/09032
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
po 1718 roku, przed 1721 rokiem
Fundator
Rodziny Grabowskich i Luxarowiczów z Wieliczki
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno dębowe i lipowe, techniki stolarskie, techniki snycerskie, polichromowanie, złocenie, srebrzenie
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Ołtarz powstał po pożarze kościoła, po 1718 roku z fundacji rodziny Grabowskich i Luxarowiczów z Wieliczki. Konsekrował go wraz z pozostałymi nastawami ołtarzowymi biskup kijowski Adam Tarło 28 sierpnia 1721. W polu głównym umieszczono osiemnastowieczny krucyfiks, w zwieńczeniu obraz św. Michała Archanioła, natomiast w 1937 roku po bokach nastawy figury św. Jadwigi Śląskiej i św. Kazimierza Królewicza. Pierwotnie w miejscu rzeźb znajdowały się malowane na desce obrazy ukazujące prawdopodobnie tych świętych. Na ich rewersach natomiast widniały motywy związane z Męką Pańską: Ecce Homo oraz wizerunek Chrystusa ubiczowanego przy słupie. Do 1937 roku ołtarz był odsunięty od ściany wschodniej prezbiterium, tak że mieścił się za nim chór zakonny. Po likwidacji chóru został ustawiony na obecnym miejscu i ponownie konsekrowany przez biskupa Stanisława Rosponda, sufragana krakowskiego 19 grudnia 1937. Ołtarz był wielokrotnie konserwowany, m.in. w 1862 roku, następnie w czasie drugiej wojny światowej z inicjatywy gwardiana o. Franciszka Śliwy. Prace konserwatorskie przeprowadził również bez uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków Józef Nawałka około 1965-1969 roku. Ołtarz przemalowano w kolorze jasnoniebieskim, zniszczone części drewna usunięto, w tym wiele ornamentów, a figura Chrystusa i rzeźby w ołtarzu zostały szpecąco przemalowane. W 1993 roku nastawę ołtarzową wraz z obrazem i rzeźbami poddano ponownie konserwacji. Podczas badań sondażowych odkryto pierwotną warstwę polichromii w kolorze czarno-popielatym. Konserwacja ujawniła również warstwę malarską odwrocia ołtarza, na której według dokumentacji konserwatorskiej znajdują się pomalowane iluzjonistycznie przedstawianie ołtarza barokowego i postacie świętych.

Opis

Ołtarz drewniany, dwustronny, obecnie przyścienny, architektoniczny, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem, trójosiowy, z bramkami. Mensa kamienna, prostopadłościenna z antepedium ujętym w profilowaną i złoconą ramę, dekorowaną kimationem jońskim i kampanulami. W polu płaskorzeźbione przedstawienie kielicha z hostią ujętego dwoma otwartymi księgami z napisem na prawej „ECCE / PANIS / ANGE/LORUM”, na lewej „EVAN/GE/LIUM”; liśćmi laurowymi, arma Christi; u podstawy kielicha nałożona korona cierniowa. W dolnych narożach antepedium dekoracja z miękko zawijającej się wstęgi regencyjnej. Tabernakulum o rozbudowanych architektonicznych formach, jednokondygnacyjne, trójosiowe, każda z osi flankowana parą kolumienek i zakończona zwieńczeniem. W osi środkowej tabernakulum metalowe: w dolnej części w formie prostopadłościennej skrzynki z wizerunkiem Chrystusa, w górnej części obrotowe z przedstawieniem Baranka Bożego, zamknięte ozdobnym zwieńczeniem z parą uskrzydlonych putt i koroną w typie zamkniętym. W polach osi bocznych umieszczone za szybką relikwie świętych ujęte prostokątną, złoconą ramą. Retabulum ustawione na wysokim, dwudzielnym cokole, z bramkami o otworach drzwiowych zamkniętych łukiem kotarowym ściętym, nadproża w formie profilowanego gryzmsu. Pole ołtarza, zarówno osi głównej jak i bocznych ujęte jest kolumnami o gładkich trzonach i złoconych kapitalach kompozytowych ustawionych na tle zwieloktrotnionych pilastrów o kanelowanych trzonach. Podpory dźwigają wyłamane na ich osi, pełne belkowanie z wydatnym, silnie profilowanych gzymsem. Na nim fragmenty przyczółka w formie wolut. Pole osi środkowej ze złoconą ramą zamkniętą łukiem wklęsło-wypukłym z uskokiem. W zwieńczeniu ramy wolutowy kartusz o nieregularnym kształcie, z napisem „CONSUMMATUM / EST”. W centrum pola ołtarzowego drewniany krycyfiks. W osi prawej figura św. Kazimierza Królewicza, w osi lewej figura św. Jadwigi Śląskiej. Rzeźby ustawione w niszach, zamkniętych łukiem wklęsło-wypukłym, na rozbudowanych, wolutowych konsolach dekorowanych z przodu kartuszem utworzonym z akantowego wieńca wypełnionego kratką regencyjną; ponad nim girlanda złożona z kampanul i kwiatów. W niszach ponad figurami umieszczone dużych rozmiarów, złocone muszle palmetowe, oraz nieco niżej dwie gałązki akantu. Ponad niszami rozbudowana płaskorzeźbiona dekoracja w formie struktury utworzonej z wolut o karbowanych wypełnieniach, w jej centrum uskrzydlone główki aniołków. Zwieńczenie w formie wklęsło-wypukłej, zamknięte gzymsem w kształcie łuku nadwieszonego, po bokach flankowane dwoma wazonami z kwiatami. W polu obraz św. Michała Archanioła. Kolorystyka ciemnozielona, ze złoceniami w partiach ornamentów oraz w załamaniach profili architektonicznych. Partie cokołu dekorowane płycinami wypełnionymi ornamentem regencyjnym. Według dokumentacji konserwatorskiej na odwrociu ołtarza znajduje się malowana iluzjonistyczna dekoracja przedstawiająca barokowy ołtarz, postacie Matki Boskiej, św. Jana Ewangelisty oraz świętych franciszkańskich.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz główny w klasztorze oo. Reformatów w Wieliczce powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą konsekracji ołtarza (1721) i reprezentuje typ jednokondygnacyjnej, trójosiowej nastawy ze zwieńczeniem i z bramkami, zdobionej ornamentem regencyjnym odpowiednio do czasu powstania dzieła. Projekt według, którego powstało wielickie dzieło został powtórzony znacznie później w kościele oo. Reformatów w Krakowie. Snycerz Michał Dobkowski oraz stolarz Michał Miśkiewicz w 1745 roku podpisali umowę na wykonanie siedmiu dębowych ołtarzy do kościoła reformackiego w Krakowie według projektu przedstawionego im przez ojca prowincjała. Niewątpliwie tego samego, według którego zbudowano ołtarz główny w Wieliczce. Niestety w archiwum klasztornym zachował się tylko jeden projekt rysunkowy, dwuwariantowy, zbliżony do wielickiego i krakowskiego ołtarza. Ołtarze te charakteryzują się prostotą i skromnością dekoracji, przy równoczesnym zastosowaniu monumentalnej architektury. Oba ołtarze zostały wykonane z drewna dębowego, a detale i ornamentyka z miękkiego drewna lipowego. Wszystkie te cechy regulowało ustawodawstwo zakonne, które kładło szczególny nacisk na wystrój świątyń franciszkańskich. Statuty z 1629 roku wyraźnie zakazywały złocenia ołtarzy lub obrazów, z wyjątkiem tabernakulum od wewnątrz. Wszystkie sprzęty kościelne miały być niekosztowne i skromne. Szczegółowo określony został materiał, z którego należało budować ołtarze. Na mocy rozporządzenia papieża Urbana VIII „Militantis Ecclesiae” ołtarze i świeczniki w reformackich kościołach miały być wykonane z drzewa orzechowego. Jednak ze względu na brak tego drewna w Polsce władze generalne pozwoliły na wykorzystanie drewna dębowego. Oprócz statutów wykonanie sprzętów kościelnych regulowała tradycja zakonna, która m.in. zalecała, aby w ołtarzu głównym eksponować w polu środkowym krucyfiks, a po bokach postacie Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty lub świętych franciszkańskich. Dodatkowo, analizując układ części prezbiterialnej wielickiego kościoła z XVIII wieku, można zauważyć pewne wytyczne dotyczące konstrukcji ołtarza głównego. Pierwotnie znajdował się on pośrodku prezbiterium, wydzielając chór zakonny. W konsekwencji do kompozycji ołtarza musiały być włączone bramki komunikujące obie części, i w rezultacie powstała trójosiowa, obustronnie dekorowana kompozycja z bramkami, z krucyfiksem i rzeźbami świętych (wstawione dopiero w 1937 roku, wcześniej obrazy) ze skromną dekoracją ornamentalną zgodnie z zaleceniami statutów („aby w ołtarzach nie było nic zbytecznego i szczególnego”). Interesująca jest odkryta podczas ostatniej konserwacji polichromia odwrocia ołtarza przedstawiająca iluzjonistyczny ołtarz z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą i świętymi franciszkańskimi. Podsumowując ołtarz główny w kościele klasztornym w Wieliczce stanowi wzorcowy przykład reformackiej nastawy ołtarzowej. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Ołtarz główny w kościele oo. Reformatów w Wieliczce powstał po pożarze kościoła (1718), a przed datą jego konsekracji (1721) z fundacji rodziny Grabowskich i Luxarowiczów z Wieliczki. Konsekrował go wraz z pozostałymi nastawami ołtarzowymi biskup kijowski Adam Tarło 28 sierpnia 1721. W polu głównym umieszczono osiemnastowieczny krucyfiks, w zwieńczeniu obraz św. Michała Archanioła, natomiast w 1937 roku po bokach nastawy figury św. Jadwigi Śląskiej i św. Kazimierza Królewicza. Projekt według, którego powstało wielickie dzieło został również powtórzony znacznie później w kościele oo. Reformatów w Krakowie, o czym świadczy umowa podpisana przez snycerza Michała Dobkowskiego oraz stolarza Michała Miśkiewicza z 1745 roku. Ołtarze te charakteryzują się prostotą i skromnością dekoracji, przy równoczesnym zastosowaniu monumentalnej architektury. Oba również spełniają wymogi ustawodawstwa zakonnego oraz tradycji franciszkańskiej gloryfikującej prostotę i skromność formalną dzieł oraz usytuowanie w polu głównym wizerunku Chrystusa Ukrzyżowanego. Ołtarz wykonali rzemieślnicy: Modest Gronalewicz, Beniamin Groński, Faustyn Gawlikowski i Maksym Ptaszkowski zatrudnieni przy odbudowie spalonej świątyni.


Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Walczy Łukasz, "Dzieje klasztoru oo. franciszkanów-reformatów w Wieliczce" , „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” , s. 93-154
Sroka Albin, "Sanktuarium Matki Boskiej Wielickiej", Jarosław 1989
Spiechowicz-Jędrys Agnieszka, "Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Księżnej Wieliczki", Kraków 2012
Błachut Adam Jan, "Budownictwo małopolskiej prowincji reformatów w XVII wieku w świetle ustawodawstwa zakonnego" , „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” , s. 123-140
Błachut Adam Jan, "Architektura zespołów klasztornych reformatów małopolskich w XVII wieku" , „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” , s. 219-242
Dettloff Anna, "Rzeźba krakowska drugiej połowy XVIII w. Twórcy, nurty i tendencje", Kraków 2013

Jak cytować?

Maria Działo, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-60

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności