Zwieńczenie ołtarza z obrazem św. Jana Nepomucena

Dzieje zabytku

Obraz ze św. Janem Nepomucenem w obramieniu utworzonym z rzeźbionego akantu powstał zapewne w latach 1730-1750. Jest to dawne zwieńczenie nieistniejącego już ołtarza z kościoła św. Sebastiana albo przeniesiony w XIX wieku element dawnego wyposażenia ze świątyni św. Klemensa.

Opis

Obraz w formie stojącego owalu. W jego centrum znajduje się przedstawienie św. Jana Nepomucena w całej postaci, zwróconego w trzech czwartych w prawą stronę, w kontrapoście. Święty w prawej, uniesionej na wysokość barku ręce trzyma krzyż, a w lewej, opuszczonej wzdłuż boku, liść palmy. Twarz ma szczupłą, z oczami skierowanymi ku górze, okoloną gęstą, rozdwajającą się brodą oraz krótkimi, kręconymi włosami. Ubrany jest w strój kanonika: czarną sutannę, białą komżę lamowaną koronką oraz almucję zapiętą na piersi, na głowie ma czarny biret. Święty ukazany jest na tle pejzażu, z zachmurzonym niebem, rozjaśnionym wokół jego głowy. W lewej części obrazu, w głębi, przedstawiono most z grupą ludzi, którzy wrzucają świętego do rzeki. Obraz ujęty jest pozłoconą, drewnianą ramą w formie wieńca laurowego oraz wolutowo skręconych, ażurowych liści suchego akantu, dekorowaną po bokach zwisami z kampanul.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz św. Jana Nepomucena w akantowej ramie stanowi najpewniej dawne zwieńczenie ołtarza, na co wskazuje pozioma listwa stanowiąca jego podstawę. Zapewne było ono przytwierdzone do kondygnacji architektonicznego ołtarza lub stanowiło część wieńczącą niearchitektoniczne retabulum utworzone wyłącznie z ornamentu, należące do typu tzw. Akanthusaltare. Tego rodzaju ołtarze były popularne w Europie Środkowej w ostatniej ćwierci XVII wieku i pojawiały się jeszcze w pierwszych latach XVIII wieku. Na terenie Małopolski nie zachowało się wiele tego rodzaju dzieł. Ich pojedyncze przykłady znajdują się w kościołach Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Racławicach, Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Korzkwi czy św. Tomasza w Krakowie.
W wielickim kościele św. Klemensa zachowały się dwa ornamentalne zwieńczenia ołtarzy w formie stojącego prostokąta, ujęte bujnym akantem, które stanowią najpewniej pozostałości dawnego wyposażenia. Omawiane zwieńczenie z obrazem św. Jana Nepomucena różni się od nich formalnie. Można jednak założyć, że pierwotnie mogło ono stanowić element jednego z ołtarzy z wielickiego kościoła św. Klemensa. W związku z rozebraniem budynku tej świątyni w XIX wieku jej wyposażenie było składowane w kościele św. Sebastiana, gdzie niektóre elementy mogły pozostać aż do dziś. Dzieło to może również stanowić pozostałość ołtarza z kościoła św. Sebastiana, co świadczyłoby o tym, że w tych obu wielickich kościołach znajdowało się wyposażenie z podobnego okresu, o podobnej koncepcji formalnej w typie Akanthusaltare.
Forma suchego akantu była stosowana w pierwszej ćwierci XVIII wieku, a w bardziej zachowawczych środowiskach nawet dłużej. Przedstawienie św. Jana Nepomucena jako świętego, a więc z nimbem wokół głowy, świadczy o tym, że obraz powstał po jego kanonizacji, a więc po 1729 roku. Prawdopodobnie akantowe zwieńczenie razem z obrazem powstało pomiędzy 1730 a 1750 rokiem. Możliwe jest również, że obramienie może być wcześniejsze, obraz zaś został do niego wprawiony wtórnie.
Ikonografia obrazu odwołuje się do historii życia świętego. Jan Nepomucen był kanonikiem kolegiaty św. Idziego w Pradze, dlatego został przedstawiony w stroju odpowiadającym tej godności. Zginął zrzucony z mostu Karola w Pradze do rzeki Wełtawy, która to scena ukazana jest w tle omawianego obrazu. Przyjmuje się, że powodem jego śmierci była odmowa ujawnienia tajemnicy spowiedzi, do której złamania zmuszał świętego król Wacław IV. Święty Jan Nepomucen w ikonografii przedstawiany jest zazwyczaj z krucyfiksem w ręku, który adoruje oraz liściem palmy, będącym symbolem jego męczeńskiej śmierci.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Płótno zniekształcone, warstwa malarska silnie zabrudzona i ściemniała. Odpryski, przetarcia i spękania złoceń drewnianej ramy; ubytki mechaniczne – brak kilku fragmentów akantu.

Streszczenie

Obraz ze św. Janem Nepomucenem w obramieniu utworzonym z rzeźbionego akantu powstał zapewne w latach 1730-1750. Jest to dawne zwieńczenie nieistniejącego już ołtarza z kościoła św. Sebastiana albo przeniesiony w XIX wieku element dawnego wyposażenia ze świątyni św. Klemensa. Ikonografia obrazu odwołuje się do historii życia św. Jana Nepomucena. Święty był kanonikiem kolegiaty św. Idziego w Pradze. Z rozkazu Wacława IV, za odmowę ujawnienia tajemnicy spowiedzi, zrzucony został z mostu Karola w Pradze do rzeki Wełtawy, która to scena ukazana jest w tle omawianego obrazu.

Bibliografia