Ołtarz główny św. Klemensa

Dzieje zabytku

Pierwsze projekty nowego ołtarza wykonał około 1813 roku budowniczy salinarny Wolfgang Pätsch, jednak wybuch wojny napoleońskiej przerwał prace na trzy lata i nie wiadomo, czy projekty zostały później wykorzystane.
Ołtarz powstał ostatecznie w czasie urzędowania proboszcza Stanisława Osuchowskiego (1852-1865). Ze składek wiernych zapłacono za niego 2950 florenów. Wznoszono go od 1855 roku, ale pomalowano i pozłocono dopiero w 1862 roku.
Początkowo w polu środkowym znajdował się posąg św. Klemensa oraz obrazy św. Barbary (1857) i św. Mikołaja na zasuwie, oba autorstwa Teodora Baltazara Stachowicza (dziś wiszą na ścianach wielickiego kościoła). Między kolumnami stały rzeźby czterech świętych: Jana Nepomucena, Jana Kantego, Katarzyny i Barbary, cztery figury aniołów w zwieńczeniu uczestniczyły w adoracji Trójcy Świętej.
W 1881 roku ołtarz został gruntownie przebudowany – usunięto dwie kolumny oraz zdobiące go rzeźby, w głównej niszy umieszczono obraz św. Klemensa, rok później również figurę Matki Boskiej z Lourdes, którą wymieniono na nową w 1939 roku. Pod koniec XIX wieku ołtarz został przemalowany na czarno, później na granatowo. Wtedy również dodano na zasuwę obrazy Jezusa Ukrzyżowanego Tadeusza Korpala i Serca Pana Jezusa Stefana Chmiela. Około 1951 ołtarz został odnowiony, niektóre elementy pomalowano na złoto. W latach 1970-1971 przywrócono ołtarzowi pierwotny wygląd, wykonując imitację zielonej marmoryzacji oraz złocenia. Dwie pochodzące z czasów budowy ołtarza rzeźby (św. Katarzyny oraz św. Barbary) w 1996 roku zostały ponownie umieszczone między kolumnami nastawy. W 2005 roku ołtarz poddano konserwacji.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna, jednokondygnacyjna, trójosiowa ze zwieńczeniem.
Mensa w typie sarkofagowym, na niej rozbudowane, architektoniczne, dwukondygnacyjne, trójosiowe tabernakulum o wklęsło-wypukłej strukturze. Dolną kondygnację tabernakulum stanowi dwudzielny cokół przerwany w części środkowej na szafkę zamykaną drzwiczkami zdobionymi symbolami eucharystycznymi. Drugą kondygnację stanowi tron wystawienia – półkolista wnęka zdobiona motywem kiści winogron, z gołębicą Ducha Świętego na podniebieniu. Tron jest flankowany wnękami z dekoracją rocaille'ową oraz parami kolumn na tle pilastrów. Na dźwiganym przez kolumny rozbudowanym belkowaniu przeciwstawnie ustawione anioły kierują swój wzrok na krucyfiks. Zwieńczenie osi centralnej stanowi posążek baranka stojącego na księdze z siedmioma pieczęciami.
Nastawa ołtarzowa jest oparta na wysokim, dwudzielnym cokole. Pole środkowe wypełnia nisza w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście z umieszczonym w niej obrazem Serca Pana Jezusa, powyżej którego znajduje się utworzony z motywów płomienistych rocaille'ów kartusz z koroną umieszczoną ponad dwoma skrzyżowanymi berłami. Pole centralne flankowane parami kolumn o rozbudowanych, kompozytowych kapitelach złożonych ze stylizowanych liści akantu i palmety pomiędzy wolutami, stojącymi na tle pilastrów połączonych fryzem palmetowym. Między nimi figury świętych: Katarzyny po lewej stronie i Barbary po prawej. Nastawa ujęta uszami z rocaille'u i spływów wolutowych. Kolumny dźwigają wyłamane na ich osiach belkowanie dekorowane kimationem i ząbkowaniem, z przyczółkiem przerwanym na rozbudowaną kompozycję Trójcy Świętej. W centrum przedstawienia siedzą Chrystus trzymający obiema rękami krzyż łaciński oraz Bóg Ojciec błogosławiący prawą i trzymający berło w lewej ręce. Między nimi drugi symbol władzy królewskiej – jabłko zwieńczone krzyżem, stanowiące również odniesiecie do globu ziemskiego. Postacie tronują wśród chmur, w których umieszczono główki aniołków. Powyżej nich gołębica Ducha Świętego w centrum glorii promienistej stanowiącej tło dla przedstawienia.
Struktura marmoryzowana na kolor zielony i niebieski; kolumny, detale, figury oraz tabernakulum złocone i srebrzone, polichromia figur w partiach ciała naturalistyczna.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz główny kościoła św. Klemensa przechodził liczne przemiany. Wybudowany został w połowie XIX wieku, jednak jego struktura i dekoracje nawiązywały ściśle do form barokowych. Wykorzystano ogólny model wykształcony w epoce nowożytnej, konstruując nastawę jednokondygnacyjną, z obrazem w polu środkowym pierwszej kondygnacji flankowanej przez kolumny, przed którymi stoją figury świętych, a szczyt wieńczy gloria promienista.
W przypadku wielickiego kościoła pierwotnie mensa ustawiona była na trzech marmurowych stopniach, na niej umieszczone było tabernakulum. Pole środkowe było ujęte przez sześć marmoryzowanych kolumn i ozdobione czterema rzeźbami świętych. Trójca Święta w zwieńczeniu była flankowana przez dwa anioły siedzące na belkowaniu, kolejne dwa posadowione były na kapitelach zewnętrznych kolumn.
Około 1881 roku ołtarz został przearanżowany przez ówczesnego proboszcza, Zygmunta Goliana, który niepochlebnie wypowiadał się o zbytniej ozdobności świątyni i, zgodnie z wyznawaną estetyką, zadecydował o uproszczeniu elementów wyposażenia kościoła. Formę ołtarza głównego zredukowano do struktury, którą – jeżeli nie uwzględniać wymiany obrazów i wtórnego umieszczenia dwóch rzeźb świętych – można oglądać dzisiaj.
Ołtarz stanowi przykład sztuki prowincjonalnej, charakteryzującej się trwaniem form w tym przypadku barokowych aż po połowę XIX wieku, czyli około wiek dłużej. W tę strukturę wprowadzono dekoracje czy elementy czerpiące z popularnej wówczas sztuki klasycystycznej, kreując dzieło na pograniczu stylów. Z klasycyzmu zaczerpnięto np. głowice kolumn oraz ząbkowanie. Świadomy powrót to zarzuconych form barokowych, lecz niekoniecznie polegający na wiernym powtórzeniu elementów i sposobów ich łączenia czyniłby ołtarz dziełem neobarokowym, w tym przypadku jednak mówić należy o długim trwaniu form.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W 1882 Józef Pochwalski przemalował ołtarz na czarno. W 1951 roku przemalowano go na granatowo, a złocenia pokryto szlakmetelem. W latach 1970-1971 pokryto ołtarz zieloną marmoryzacją nawiązująca do pierwotnej. W latach 2002-2003 przywrócono pierwotną polichromię i złocenią (wyk. Dorota i Piotr Rozwadowscy). Ołtarz został poddany konserwacji w roku 2005.

Streszczenie

Ołtarz główny kościoła św. Klemensa podlegał wielu przemianom. Wybudowano go w latach 1854-1856, a już w 1881 roku został uproszczony zgodnie z pomysłem ówczesnego proboszcza. W pierwszej, jak i zmienionej redakcji struktura oraz dekoracje nawiązywały do form barokowych, stanowiąc przykład długiego trwania tej tradycji stylistycznej w twórczości prowincjonalnych zakładów rzemieślniczych.

Bibliografia