Niepołomice

Opis topograficzny

Niepołomice to miasto będące siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie wielickim województwa małopolskiego. Zlokalizowane są na pograniczu Niziny Nadwiślańskiej, Pogórza Wielickiego i Podgórza Bocheńskiego. Większość miejscowości położona jest na wysokości około 200 m n.p.m., a jej najwyższym punktem jest Kopiec Grunwaldzki zlokalizowany na Wężowej Górze, którego wierzchołek wznosi się na wysokość 226 m n.p.m. Na wschód od miasta rozciąga się mająca ponad 100 km2 Puszcza Niepołomicka.

Streszczenie dziejów

Niepołomice powstały przed 1262 rokiem jako niewielka osada stanowiąca schronienie dla polujących w sąsiedniej puszczy. Ranga miejscowości wzrosła w czasach Kazimierza Wielkiego, który przed 1349 rokiem wzniósł zamek broniący brodu na Wiśle i Krakowa od najazdów ze wschodu. Od rządów Władysława Jagiełły warownia stała się jedną z głównych rezydencji królewskich. W salach zamkowych podejmowano najważniejsze decyzje, organizowano zjazdy polityczne i dworskie uroczystości takie jak wesela. Zygmunt Stary i Zygmunt August nadali zamkowi formę renesansowego pałacu, a królowa Barbara Radziwiłłówna uczyniła z niego swoją główną siedzibę. Mimo rangi politycznej osada podzamkowa pozostała zwyczajną wsią. Niepołomice straciły na znaczeniu po przeniesieniu dworu królewskiego do Warszawy, ale o zamek i okoliczne wsie dbali starostowie z rodzin Branickich, Witowskich i Lubomirskich. Po pierwszym rozbiorze Niepołomice znalazły się pod panowaniem Habsburgów, którzy nadali im prawa miejskie oraz ustanowili siedzibą sądu powiatowego, a także urzędu skarbowego i celnego. Po pożarze zamku w 1777 roku odbudowano tylko pierwsze piętro, które przeznaczono na koszary. Miasto zaczęło się rozwijać po wprowadzeniu w Galicji autonomii i samorządu terytorialnego w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Wtedy powstały Ochotnicza Straż Pożarna, „Sokół”, nowy budynek magistratu i fabryka cegieł. W okresie międzywojennym utworzono bank i Kasę Stefczyka oraz przeprowadzono elektryfikację miasta. W latach pięćdziesiątych Niepołomice rozwijały się w związku z budową kombinatu metalurgicznego w Nowej Hucie. Największy rozkwit miasta nastąpił jednak po 1991 roku, kiedy pierwszym burmistrzem został Stanisław Kracik. W czasie trwających do 2009 roku rządów ściągnął do utworzonej specjalnej strefy inwestycyjnej ogromny polski i zagraniczny kapitał, przeprowadził szereg inwestycji i uczynił Niepołomice jedną z najzamożniejszych gmin w Małopolsce.

Dzieje miejscowości

Dzieje Niepołomic ściśle wiążą się z pobliską puszczą, która będąc największym kompleksem leśnym w pobliżu Krakowa, cieszyła się popularnością wśród władców Polski jako wyśmienity teren łowiecki. Nazwa miejscowości wywodzi się od lasu porośniętego „niepołomami”, a więc drzewami, które trudno złamać. Pierwsza wzmianka o Niepołomicach pochodzi z 1262 roku, kiedy książę krakowski Bolesław Wstydliwy dał zezwolenie klasztorowi Benedyktynek ze Staniątek na wyrąb drzewa w sąsiadującym z nimi lesie. W tamtym czasie Niepołomice były zapewne niewielką osadą służącą schronieniem książęcym łowczym. Miejscowość zaczęła rozwijać się w czasach Kazimierza Wielkiego, który rozkazał wybudować zamek mający strzec brodu na Wiśle i bronić Krakowa przed atakami ze wschodu. W 1349 roku król wystawił w nowej rezydencji pierwszy dokument, w którym nadał prawo niemieckie dzisiejszej wsi Borowa. Pozostałości pierwszego zamku zachowały się fragmentarycznie, ale pozwalają stwierdzić, że składał się on z dwóch murowanych wież połączonych murem kurtynowym. Władca ufundował również kościół i parafię pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Męczenników, a także uczynił Niepołomice siedzibą podrzęctwa, podległego wielkorządcy krakowskiemu. W osadzie pod zamkiem powstały karczmy obsługujące gości przybywających na polowania, a także kupców wędrujących z Węgier przez Bochnię do Krakowa. Jan Długosz wspominał o królewskim planie budowy kanału Raba-Wisła, którym miano spławiać sól. Inwestycja jednak nie została zrealizowana.Od czasów Władysława Jagiełły Niepołomice stały się jedną z głównych rezydencji królewskich. W zamku podejmowano istotne dla państwa decyzje, wydawano dekrety i przyjmowano ważnych, w tym zagranicznych gości. Odbywały się w nim również zjazdy koronne. Około 1440 roku podrządztwo niepołomickie wyłączono z podległości wielkorządcy krakowskiego, a Niepołomice stały się siedzibą starostwa niegrodowego, czyli klucza dóbr królewskich, który do końca XV wieku regularnie powiększano przez zakup kolejnych wsi. Pierwszym starostą niepołomickim został Michał Dykacz. Mimo wzrostu politycznej i administracyjnej rangi zamku, rozwijająca się pod nim osada nie uzyskała praw miejskich. Zygmunt Stary przebudował warownię, nadając jej formę renesansowego pałacu, a jego żona Bona założyła przy południowym skrzydle włoski ogród. W niepołomickiej rezydencji, z dala od nieprzychylnego jej dworu krakowskiego, większość czasu spędzała królowa Barbara Radziwiłłówna. W 1550 roku pożar zniszczył wschodnie i północne skrzydło, ale już rok później król Zygmunt August zlecił odbudowę zamku w stylu włoskim staroście niepołomickiemu Janowi Branickiemu. Dobudowano wówczas wieżyczki pełniące funkcję klatek schodowych, a drewniane krużganki zastąpiono kamiennymi. Zamontowano piece, urządzenia kanalizacyjne i łazienki, sale ozdobiono malowidłami, a sufity wykończono kasetonami z rzeźbionymi głowami. Według lustracji z 1562 roku we wsi funkcjonowały 2 gospodarstwa sołtysie zwolnione z jakichkolwiek powinności, 11 gospodarstw kmiecych zobowiązanych do jednego dnia pańszczyzny i zapłaty wynoszącego 4 grosze rocznego czynszu oraz 17 karczm z przypisaną połową łana ziemi, które płacąciły czynsz w wysokości 1 grzywny i 19 groszy. We wsi mieszkało też trzech sołtysów leśnych zobowiązanych do strzeżenia puszczy. W księdze poborów z dóbr królewskich z 1582 roku można z kolei przeczytać o 10 kmieciach, 12 zagrodnikach z rolą, 5 z bydłem, 12 komornikach bez bydła, 2 piekarzach, 1 rzeźniku i 11 rzemieślnikach. W 1579 roku Stefan Batory zezwolił na przewóz soli z Wieliczki przez dobra królewskie, a w Niepołomicach powstał skład tego surowca. Wielkim wydarzeniem w historii zamku były trwające blisko miesiąc uroczystości z okazji przybycia narzeczonej Jana Zamojskiego, siostrzenicy królewskiej, Gryzeldy. W ich trakcie zorganizowano polowania, uczty i turnieje rycerskie. Rezydencja w Niepołomicach tętniła życiem również na początku panowania Zygmunta III Wazy, ale po przeniesieniu dworu królewskiego do Warszawy rozpoczął się powolny upadek jej znaczenia.W początkach XVII wieku do Niepołomic przestał przyjeżdżać dwór monarszy, ale o klucz dóbr i rezydencję dbali starostowie. Do 1621 roku urząd sprawował Jan Branicki, fundator manierystycznej kaplicy grobowej przy kościele parafialnym. Następnie król oddał starostwo w dożywocie chorążemu łęczyckiemu Stanisławowi Witowskiemu. Po jego śmierci w 1640 roku uzyskał je podczaszy koronny Stanisław Lubomirski. W 1646 roku na zamku w Niepołomicach odbyły się uroczystości po weselu Władysława IV i koronacji Ludwiki Marii Gonzagi, w czasie których w sali akustycznej wystawiono operę. Obecnie nosi ona nazwę sali Władysława IV. W 1651 roku starostą został Aleksander Michał Lubomirski. Już cztery lata później wojska szwedzkie zajęły zamek, ograbiły i zamieniły go w magazyn żywności, a także zniszczyły kościół i zrujnowały wieś. Po zakończeniu wojny starosta podjął się odbudowy, ale dokończył ją dopiero w 1696 roku jego syn i od 1682 roku następca na urzędzie marszałek wielki koronny Józef Karol Lubomirski. Od początku XVIII wieku w Niepołomicach stacjonowały różne oddziały wojska, a starości musieli dostarczać żołnierzom wiktu. Co prawda przysługiwał im zwrot kosztów ze skarbu koronnego, ale nieraz swoich praw dochodzić musieli w komisji skarbowej, albo nawet śląc skargi do króla, w rezultacie czego ponosili znaczne straty finansowe. Być może prawa miejskie nadano miejscowości już w pierwszej połowie XVIII wieku, ponieważ w wizytacji biskupiej z 1748 roku określono ją jako miasteczko. Brakuje jednak na to innych dowodów, a wizytatorzy mogli w ten sposób chcieć podkreślić rangę i funkcję administracyjną zamku.W wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, Niepołomice znalazły się pod władzą Habsburgów, a jako królewszczyzna przeszły na własność austriackiego skarbu państwa. W 1776 roku zaliczono je w poczet miast oraz umieszczono w nich siedzibę dyrekcji dóbr państwowych, sądu powiatowego, urzędu skarbowego i celnego, obsługującego znajdującą się na Wiśle granicę. Wytyczono wtedy obszerny rynek i nadano miastu herb. W 1777 roku w czasie wielkiego pożaru spłonął zamek. Władze austriackie odbudowały tylko pierwsze piętro i przeznaczyły je na urzędy i koszary, początkowo dla węgierskich huzarów, a następnie dla kolejnych jednostek. Na parterze zamku urządzono nawet stajnie. Wojsko stacjonowało nie tylko w twierdzy, ale także w dzielnicy Kazimierz oraz w rynku przy ulicy Bocheńskiej. W 1784 roku władze powiatowe w Bochni zezwoliły na organizację szkoły podstawowej w Niepołomicach. Pierwszym nauczycielem został Austriak Karol Leohnard, a lekcje odbywały się w jednej sali na zamku. W 1787 roku za zgodą władz zaborczych Niepołomice odwiedził wracający z Kaniowa Stanisław August Poniatowski. W 1803 roku lekcje odbywające się już w języku polskim przeniesiono do nowo wybudowanej siedziby szkoły podstawowej. W 1822 roku podjęto decyzje o budowie nowych wałów na Wiśle, którą kontynuowano przez następne kilku lat. Obecności armii cesarskiej Niepołomice zawdzięczają funkcjonowanie w latach 1853-1855 wojskowego szpitala. W 1858 roku oddano do użytku linię kolejową ze Lwowa do Krakowa, ale z powodu decyzji Rady Miasta przebiegała ona z dala od Rynku w Niepołomicach, a przystanek zlokalizowano w Podłężu. W czasie powstania styczniowego w Puszczy Niepołomickiej stacjonował oddział płk. Różańskiego, który wspierała prowiantem przełożona klasztoru Benedyktynek w Staniątkach. Na cmentarzu w Niepołomicach znajduje się wiele grobów ochotników z Galicji, zastrzelonych przez armię carską w trakcie próby przedostania się na drugi brzeg Wisły. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Niepołomice weszły w skład powiatu bocheńskiego, ale w mieście zlokalizowano urząd skarbowy, celny i sąd grodzki. Pod koniec XIX wieku miasto zaczęło się prężnie rozwijać. W 1871 roku Rada Miasta podjęła decyzję o przekształceniu należącego do niej spichlerza w siedzibę urzędu. Dotychczas kolejni wójtowie kancelarię prowadzili w prywatnych domach. W 1878 roku budynek oddano na potrzeby szkoły, a do jej starej siedziby przeniesiono urząd. W 1873 roku farmaceuta Jan Tichy założył pierwszą aptekę w Niepołomicach, a następnie z jego inicjatywy wybudowano jej siedzibę według projektu Władysława Wimmera. W 1881 roku ukończono budowę nowej, piętrowej siedziby czteroklasowej szkoły podstawowej. W 1888 roku burmistrzem Niepołomic został producent dachówek Władysław Wimmer, którego wyroby do dziś pokrywają dachy w Wiedniu i Berlinie. W 1890 roku zorganizowano oddział Ochotniczej Straży Pożarnej. Osiem lat później w Niepołomicach żyło już 4100 ludzi, z których większość w dalszym ciągu zajmowała się uprawą roli, chociaż niepomiernie wzrosła rola handlu. W każdy wtorek odbywał się targ, a ponadto co roku organizowano 11 jarmarków. W 1902 roku otwarto niepołomicki oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W latach 1902-1903 Władysław Wimmer postawił w centrum miasta jednopiętrowy stylowy budynek magistratu zaprojektowany przez Jana Sasa-Zubrzyckiego. W czasach austriackich doszło do dewastacji Puszczy Niepołomickiej. Naturalny drzewostan zastąpiono jednogatunkową uprawą sosny, co spowodowało wymarcie grubszej zwierzyny poza jeleniami, sarnami i dzikami, choroby pasożytnicze oraz pożary, z których największy wybuchł w 1904 roku, pochłaniając znaczną część lasu od strony Bochni. W 1910 roku usypano kopiec grunwaldzki, a Andrzej Majewski założył chór mieszany.Po wybuchu pierwszej wojny światowej wielu mieszkańców Niepołomic zdezerterowało z wojska austro-węgierskiego i wstąpiło do Legionów Polskich. Do polskich oddziałów dołączyło też 20 członków „Sokoła”. W mieście powstał Komitet Pomocy dla żołnierzy, w którym brała udział nauczycielka Marta Hubicka, autorka powieści historycznej publikowanej w odcinkach w warszawskim „Tygodniku Ilustrowany”, a po wojnie posłanka na Sejm Rzeczypospolitej pierwszej kadencji. Pod koniec 1914 roku wojska carskie zajęły Niepołomice, ale dzięki skutecznej kontrofensywie austro-węgierskiej już w 1915 roku okupacja rosyjska została zakończona, a front odsunął się na trwałe od Wisły. Po opuszczeniu miasta przez wojska austro-węgierskie już 7 listopada 1918 mieszkańcy uroczyście świętowali odzyskanie niepodległości i posadzili rosnący do dziś w parku miejskim Dąb Wolności.Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Niepołomice pozostały częścią powiatu bocheńskiego, ale znacznie silniejsze więzi łączyły miasto z Krakowem. Tam wysyłano młodzież do szkół, tam prowadzono handel i tam prowadziły znacznie lepsze drogi. Niepołomice były siedzibą nadleśnictwa obejmującego swoim zasięgiem całą puszczę. W mieście istniała też Szkoła dla Straży Leśnej i Polowej. Działały prowadzone przede wszystkim przez Żydów sklepy wszelkich branż, kilka hurtowni, kilka instytucji kredytowych w tym Bank Ludowy i Kasa Stefczyka. W okresie międzywojennym Niepołomice w dalszym ciągu pełniły funkcję garnizonu. Początkowo stacjonował w nich 4. szwadron Strzelców Konnych, a od 1928 roku 2. Dywizjon Pociągów Pancernych. Powstał poligon ćwiczebny, magazyny, warsztaty, a także domy jednorodzinne zamieszkałych w Niepołomicach oficerów. W 1923 roku przy Ochotniczej Straży Pożarnej powstała istniejąca do dzisiaj orkiestra dęta, a w latach 1928-1929 odnowiono zamek dzięki funduszom konserwatorskim z Krakowa. W 1929 roku rozpoczęła działalność koedukacyjna Szkoła Handlowa. W latach 1934-1935 z inicjatywy burmistrza Władysława Pikulskiego i sekretarza Antoniego Siwka i przy początkowym oporze Rady Miasta przeprowadzono elektryfikację miasta. Przed drugą wojną światową ważną częścią społeczności miejskiej byli Żydzi. Trudnili się przede wszystkim handlem, mieli szkołę wyznaniową, synagogę i przedstawicieli we władzach miejskich. Młodzież żydowska razem z pozostałymi mieszkańcami działała w klubie sportowym i uczęszczała do polskich szkół.We wrześniu 1939 roku tłumy ludzi uciekały przez Niepołomice przed frontem. Mieszczanie pomagali jak mogli, m.in. organizując żywność i leki. Wojsko niemieckie zajęło miasto już 8 września. 14 września nieznani sprawcy przecięli kabel telefoniczny, a w odwecie Niemcy przeprowadzili rewizję w wielu domach i wzięli jako zakładników m.in. burmistrza Władysława Pikulskiego i księdza Stanisława Mizię. Po trzytygodniowym areszcie zostali wypuszczeni i wrócili do Niepołomic. Miasto zostało włączone w skład Generalnego Gubernatorstwa, a Niemcy pozostawili jego Zarząd w niezmienionym składzie, podporządkowując go wszakże swoim celom. Członkowie władz miejskich starali się jak mogli pomagać mieszkańcom, np. wystawiając lewe kenkarty. W Niepołomicach stacjonowało wojsko niemieckie, a także współpracujące z Gestapo organizacje Forstinspektion i Forstschutz, które zastąpiły polskie nadleśnictwo. Żydom zabroniono handlu i skonfiskowano towary z ich sklepów. W 1941 roku Niemcy spalili starą synagogę, a rok później zlikwidowano niepołomicką społeczność żydowską. Młodych i sprawnych Żydów wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych, a starych i mniej sprawnych od razu rozstrzelano na Kozich Górkach w Puszczy Niepołomickiej. W tym samym roku i w tym samym miejscu Niemcy zamordowali też 100 sprzymierzonych żołnierzy włoskich, po tym jak jeden z nich oburzony traktowaniem więźniów zastrzelił gestapowca. W 1942 roku pozwolono na otwarcie zamkniętych trzy lata wcześniej szkół podstawowych oraz utworzono szkołę zawodową. Przez całą okupację w mieście prowadzono też tajne nauczanie. W Niepołomicach działała polska partyzantka. W 1944 roku działaczom grupy „Błyskawica” udało się wysadzić pociąg, którym miał jechać gubernator Hans Frank. W odwecie Niemcy zabili koło linii kolejowej około 50 więźniów. Pod koniec okupacji niepołomiczan zmuszono do kopania rowów przeciwczołgowych i budowy drewnianego mostu na Wiśle. Wojsko sowieckie wkroczyło do miasta bez walki 21 stycznia 1945.Po wojnie urząd burmistrza objął ponownie Władysław Pikulski, ale wkrótce został zastąpiony osobami wyznaczonymi przez nowe, ludowe władze. Już w 1945 roku otwarto bibliotekę miejską. W 1950 roku utworzono podporządkowaną władzom centralnym Miejską Radę Narodową, tym samym likwidując samorząd. W latach 1958-1964 miasto dynamicznie rozwijało dzięki budowie kombinatu metalurgicznego w krakowskiej Nowej Hucie, w którym znalazło pracę wielu mieszkańców. Wybudowano kilka bloków mieszkalnych, posterunek milicji, lecznicę zwierząt, sklep warzywniczy, fabrykę wód gazowanych, zakłady drobiarskie, zakład energetyczny, cegielnię, młyn i wytwórnię artykułów metalowych oraz otwarto Ośrodek Zdrowia, piekarnię i spółdzielnię „Samopomoc chłopska”. Prowadzono też prace nad zadrzewieniem wytrzebionej przez Niemców puszczy oraz przywróceniem dzikiej zwierzyny. Powstało Liceum Ogólnokształcące i szkoła zawodowa. W 1961 roku w podziemiach zamku powstał Klub Miedzyspółdzielczy, przy którym działał Regionalny Zespół Pieśni i Tańca. Sportowcy zrzeszali się w klubie „Puszcza”. W 1964 roku utworzono Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne. W 1975 roku po likwidacji powiatów i zmniejszeniu województw, do Niepołomic przyłączono Zabierzów Bocheński i Podłęże. W 1976 roku otwarto szkołę muzyczną. Po przywróceniu samorządu terytorialnego w 1990 roku, Rada Miejska wybrała na burmistrza Stanisława Kracika, który wygrywając kolejne wybory sprawował rządy aż do 2009 roku, kiedy zrezygnował po powołaniu go na stanowisko wojewody małopolskiego. Sprawował też dwukrotnie funkcję posła na Sejm z ramienia Unii Demokratycznej w kadencjach 1993-1997 i 1997-2001. Bardzo dynamiczny rozwój miasta nastąpił po utworzeniu z inicjatywy burmistrza Niepołomickiej Strefy Inwestycyjnej i ściągnięciu licznych inwestycji krajowych i zagranicznych. Jeszcze przed 1995 rokiem powstało kilka zakładów pracy w tym wytwórnia wód i oddano do użytku nowy budynek „Sokoła”, remizę strażacką, stodołę artystyczną na zamku i oczyszczalnię ścieków, a w sołectwach Podłęże, Staniątki, Zakrzów, Wola Batorska i Wola Zabierzowska, oddano do użytku budynki szkolne. Wzdłuż plant wybudowano kramy, a pod zamkiem zorganizowano targowisko. Odnowiono ratusz, kościół parafialny, przebudowano Rynek i uporządkowano park miejski. Wyremontowano także magistrat, most na Wiśle i nawierzchnię Rynku. W wyniku reformy administracyjnej w 1999 roku Niepołomice stały się siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie wielickim województwa małopolskiego. W latach 2001-2002 oddano do użytku Małe Centrum Administracyjne, nową siedzibę Szkoły Muzycznej, filię Powiatowego Urzędu Pracy i Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. W 2004 roku Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne uzyskało patronat krakowskiego astronoma Kazimierza Kordylewskiego. W tym samym roku w mieście postawiono pomnik Kazimierza Wielkiego zaprojektowany przez Marka Maslańca. W 2007 roku zakończono renowację zamku, któremu przywrócono renesansowy wygląd łącznie z założonym w XVI wieku ogrodem włoskim. Miasto jest siedzibą Małopolskiego Centrum Dźwięku i Słowa, w ramach którego funkcjonuje jedyne w Polsce Muzeum Fonografii, klub muzyczny, kino, sala widowiskowa, studio nagrań i sale warsztatowe. Dzięki polityce proinwestycyjnej Niepołomice są obecnie jedną z najzamożniejszych gmin w województwie i ważną częścią aglomeracji krakowskiej.

Ciekawostki

• W 1533 roku w czasie polowania na przywiezionego w skrzyni z Litwy niedźwiedzia doszło do wypadku, w wyniku którego królowa Bona poroniła syna. Chorą przywiózł na zamek chłop Bochenek, który w nagrodę uzyskał od Zygmunta Starego zagrodę leśną, łąkę na tzw. Bani oraz prawo pobierania drzewa i wypasania w puszczy zwierząt. Jego spadkobiercy cieszyli się tymi prawami aż do drugiej wojny światowej, a do dzisiaj posiadają stosowny dokument.

Bibliografia