Chrzcielnica w architektonicznej obudowie

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Niepołomice
Miejscowość
Niepołomice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niepołomice
Parafia
Najświętszej Panny Marii i Dziesięciu Tysięcy Męczenników
Tagi
antyambona Chrzest Chrystusa mała architektura sztuka drugiej połowy XVIII wieku
Miejsce przechowywania
południowy filar arkady tęczowej
Identyfikator
DZIELO/04791
Kategoria
chrzcielnica
Czas powstania
chrzcielnica: po 1596 roku; nadbudowa: 1786 rok
Fundator
Jan i Anna z Myszkowskich Braniccy
Technika i materiał
kamień pińczowski, techniki kamieniarskie, polichromowanie, złocenie; drewno, techniki rzeźbiarskie, polichromowanie, złocenie
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Kamienna chrzcielnica powstała po 1596 roku, gdyż w aktach wizytacji z tego roku wzmiankowano jeszcze cynową chrzcielnicę. Natomiast już w kolejnych dokumentach powizytacyjnych kamienna chrzcielnica wymieniana była każdorazowo począwszy od 1618 roku, jako ulokowana w kaplicy Matki Boskiej (Branickich). Prawdopodobnie została ufundowana przez Jana i Annę z Myszkowskich Branickich, fundatorów kaplicy, na co wskazuje herb Myszkowskich Jastrzębiec i herb Branickich – Gryf, umieszczone na czarze chrzcielnicy. Została najpewniej wykonana przez twórców kaplicy Branickich, a więc warsztat Santi Gucciego. Około 1786 roku została przeniesiona do prezbiterium, gdyż wówczas wybudowano dla niej wczesnoklasycystyczną oprawę architektoniczną z grupą rzeźbiarską Chrztu Chrystusa. Według źródeł w tym roku czterej nieznani z nazwiska artyści wykonali ambonę, nadbudowę chrzcielnicy oraz pracowali przy dwóch ołtarzach bocznych.

Opis

Kamienna chrzcielnica osadzona na wysokim cokole na planie kwadratu, z profilowanym, wielostopniowym trzonem, dekorowanym puklowaniem, liśćmi akantu i uskrzydlonymi główkami anielskimi. Czara puklowana, ozdobiona kartuszem z godłem herbowym Jastrzębiec od frontu oraz kartuszem z godłem herbowym Gryf po przeciwnej stronie, po bokach dwa bukraniony. Chrzcielnica polichromowana w kolorze czerwonym ze złoconymi detalami. Drewniana pokrywa w formie podstawy dekorowanej perełkowaniem i żłobkami, zwieńczona klasycystycznym wazonem zdobionym girlandami, zakończonym kwiatem.
Chrzcielnica umieszczona w niszy drewnianej oprawy filara arkady tęczowej. Nadbudowa jest architektoniczna, dwukondygnacyjna ze zwieńczeniem. Pierwsza kondygnacja z niszą ujętą dwustrefowym cokołem, zakończonym profilowanym gzymsem dekorowanym żłobkami, zakończonym kartuszem, flankowana kwiatowymi zwisami. Druga kondygnacja z płyciną ujętą pilastrami ozdobionymi kwiatowymi zwisami, zakończonymi gzymsem przechodzącym w woluty, na których znajdują się uskrzydlone główki anielskie. W niszy na rzeźbionym fragmencie skały, flankowanym dwoma drzewami, grupa rzeźbiarska Chrztu Chrystusa. Nad nią na łuku gołębica Ducha Świętego w glorii promienistej. Zwieńczenie w kształcie zbliżonym do kwadratu, ujętego spływami wolutowymi dekorowanymi akantem, zakończone gzymsem i baldachimem. W polu, na obłoku rzeźbiona półpostać Boga Ojca z nimbem trójkątnym i promienistym wokół głowy. Baldachim na planie półkola, w formie niepełnego belkowania, na nim cztery kabłąki podtrzymujące cokół, na którym znajduje się klasycystyczny wazon. Oprawa polichromowana w kolorze seledynowym, ze złoconymi profilami i ornamentyką.

Zarys problematyki artystycznej

Czas powstania chrzcielnicy, jej pierwotna lokalizacja oraz znajdujące się na jej czarze herby fundatorów (Myszkowskich i Branickich) bezpośrednio wskazują, że została ona wykonana przez warsztat zatrudniony przy budowie kaplicy i jej wyposażenia. Według Andrzeja Fischingera mógł to być krakowski lub krakowsko-pińczowski warsztat Santi Gucciego, przy ograniczonym udziale mistrza.
W 1786 roku chrzcielnicę umieszczono w niszy po prawej stronie filara łuku tęczowego, nadbudowując nad nią architektoniczno-rzeźbiarską oprawę. Tego rodzaju struktury sytuowane naprzeciwko ambony nazywane są antyambonami, gdyż tworzą dla nich przeciwwagę kompozycyjną oraz parę w rozumieniu symetrycznej aranżacji wnętrza. Antyambony zazwyczaj budowane były po stronie epistoły, ich wysokość oraz elementy konstrukcyjne odpowiadały strukturze ambony. Antyamboną mogły być różne elementy wyposażenia spełniające te warunki, przykładowo ambony pozorne, konfesjonały, nastawy ołtarzowe, nadbudowy chrzcielnic etc.
Podobnie nadbudowa chrzcielnicy w Niepołomicach swoją architekturą odpowiadała niezachowanej już ambonie. Obie struktury sięgały tej samej wysokości i zwieńczone były analogicznymi baldachimami z kabłąkami podtrzymującymi wazony.
Ambona i antyambona w postaci nadbudowy chrzcielnicy powstały w tym samym czasie oraz zostały wykonane przez tych samych artystów.
Rozwiązanie w postaci antyambony było stosunkowo rzadkie na terenie Małopolski, pojawiło się również w kościele w Morawicy.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Delikatne zabrudzenia.

Streszczenie

Kamienna chrzcielnica powstała po 1596 roku, z fundacji Jana i Anny z Myszkowskich Branickich z przeznaczeniem do kaplicy Matki Boskiej (Branickich). Została najpewniej wykonana przez twórców kaplicy Branickich, a więc warsztat Santi Gucciego. Około 1786 roku została przeniesiona do prezbiterium, gdyż wówczas wybudowano dla niej wczesnoklasycystyczną oprawę architektoniczną z grupą rzeźbiarską Chrztu Chrystusa, tzw. antyambonę.

Bibliografia

Róg Rafał, "Kościół w Niepołomicach pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Męczenników – Królewska Fundacja Pokutna", Kraków-Niepołomice 1998
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kozakiewiczowa Helena, "Rzeźba XVI wieku w Polsce", Warszawa 1984
Sinko-Popielowa Krystyna, "Kościół w Niepołomicach" , „Rocznik Krakowski” , s. 49-111
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Fischinger Andrzej, "Santi Gucci, architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku", Kraków 1969
Brzezina Katarzyna, "Rzeźba i mała architektura sakralna Księstw Opawskiego i Karniowskiego w XVIII wieku", 2005
Kozera Michał, "Kościół parafialny i zamek królewski w Niepołomicach. Dzieje znane i nieznane 1340-1990", Kraków 1994

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracobiensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembris anni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106 - 110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum: Wielicensis, Proszoviensis, Lipnicensis et Skalensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem ex commissione R. D. Andreae Lipski, episcopi Cracoviensis in a. D. 1628 - 1629 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationum decanatuum: Wielicensis ex anno 1703, Novi Montis ex anno 1704 et Scavinensis ex anno 1704 sub generali administratione R.D. Casimiri a Łubna Łubiński, episcoi Heracleensis, suffraganei, canonici sede vacante episcopatus Cracoviensis et ducatus Severiensis, a R.D. Remigio Suszycki IUD, archidiacono Cracoviensi, custode Kielcensi, scholastico Lanciciensi, SRM secretario a.D. 1703 et 1704 expedita

Autor: Remigiusz Suszycki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis ecclesiarum in decanatu Wielicensi ex commissione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, per Franciscum Skarbek Borowski, canonicum cathedralem Cracoviensem, expeditae mense Septembri a.D. 1748

Autor: Franciszek Skarbek Borowski

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Chrzcielnica w architektonicznej obudowie", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/chrzcielnica-w-architektonicznej-obudowie

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności