Nagrobek Grzegorza i Katarzyny Branickich

Dzieje zabytku

Okoliczności powstania dzieła nie są znane. Zmarłej w 1588 roku Katarzynie z Kotwiczów Branickiej i zmarłemu w 1595 roku Grzegorzowi Branickiemu nagrobek wzniósł syn Jan Branicki. Nagrobek powstał w pracowni Santi Gucciego, ale jego wykonawców było co najmniej kilku.

Opis

Nagrobek Grzegorza i Katarzyny Branickich znajduje się w kaplicy rodowej pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, na ścianie południowej, naprzeciwko wejścia. Składa się z trójosiowego cokołu i potrójnej filarowo-kolumnowej arkady z klęczącymi postaciami zmarłych po bokach adorujących znajdującą się pośrodku scenę ze zmartwychwstałym Chrystusem ukazującym się niewiernemu Tomaszowi. Całość wieńczy półkolista arkada z herbami Gryf i Kotwicz i tablicami inskrypcyjnymi.
Dolna część artykułowa lizenami ozdobionymi motywami kandelabrowymi. W polu środkowym czaszka ze skrzyżowanymi piszczelami z inskrypcją w górnej i dolnej części: „POWIEDZ SVIETA [M]ADROSCI IESLI ZE SMIERC ZIWA / CZI MARTWA IESLI MARTWA CZEMV ZIWĄ BIWA / MALOWANA A IESLI ZIWA SMIERCIĄ CZEMV / ZOWIĄ IĄ NAD TO ZYWOT PRZECZ BIERZE KOZI/DEMV / TA IEST NA TWE PITANIE ODPOWIEC PRAWDZIWA / GDI TI ZYESZ SMIERC MARTVA GDY VMIERAS ZIWA / A IESLI ZLA CZI DOBRA CHCZES WIEDZIEC LI O TYM / IAKIS SĄM TAKĄ SMIELE SMIERC MIEĆ BĘDZIESZ PO TYM”. Na lewym polu inskrypcja „CO ZA DZIW ZEM POPIOLEM / WIEDZCIE ZESCIE WY / IAKO IA TENZE POPIOL, TO / IEDNO ZE ZYWY / BO GDIM SIĘ W PROCH ROSSIPAL / DOPIROM PRAWDZIWIE DOSZEDL, ZE CZLOWIEK TYMZE / PROCHEM CHOCIA ZYWIE / PATRZ ZE ZYWY POPIELIE A / TO POMNI SOBIE / ZES NA SWIECIE POPIOLEM / POPIOLEM I W GROBIE / A ZASZ NIEWIES CZYMEM BYL / A TERAZEM IAKI / OGLIANDAI, VWAZAIACZ ZE / SAM BEDZIESZ TAKI / BYLEM TERAS MIE NIE MASZ / IAK BIM TISZ NA SWIECIE / NIE BYL WY DZIS IESTESCIE / IUTRO NIEBEDZIECIE”. W polu cokołu „KTO TV LEZY POBOZNOSC / CNOTA OBYCZAIE / IAKICH NIERYCHLO VIZRĄ / BLISKO LEGLE KRAIE / IAKOSZ IE TAK MALY KĄT / MOGL ZACHOWAC W SOBIE / CZOSZ ALBO CNOTI LVCZKIE / GRZEBIĄ SCZIALEM W GROBIE / TILKOC TV CIALO LIEZY LIECZ / DVSZA W PRZESTRONE / NIEBIESKIE GMACHI WESŁA / KĘDI NIEZLICZONE / LATA POWIEDZIE. CZEMV IZE / MATKĄ BYLA / NIERZKAC POTOMSTWV ALIE / I SIROTOM SILA / TAKCI ZYWOT ZYWOTEM BYWA ZAKVPIONY / DOBRI FRIMARK DAC PLOCHI / ZA ON NIESKONCZONY”. Cokół zamyka wąski, silnie wysunięty gzyms z kimationem jońskim.
Trójosiowy podział nagrobka jest zachowany w partii środkowej, składającej się z trzech arkadowych wnęk, z których środkowa ujęta jest wolnostojącymi kolumnami jońskimi pokrytymi spiralnie ułożonymi pasami z motywem wici roślinnej, a sąsiednie od zewnątrz flankowane filarami pokrytymi motywami kandelabrowymi. W niezbyt głębokich niszach, których podniebienia zdobią kasetony z rozetami w kluczach uskrzydlone główki aniołków umieszczono wykonane w marmurze pińczowskim płaskorzeźby Chrystusa Zmartwychwstałego i adorujących go zmarłych, Grzegorza i Katarzynę Branickich.
Zbawiciel jest ujęty całopostaciowo, frontalnie, w niewielkim wykroku, z głową zwróconą lekko do klęczącego po prawej stronie św. Tomasza. Jego ciało jest smukłe, wąskie w ramionach, z zaznaczonymi żebrami i mięśniami, osłonięte przewiązaną na biodrach szatą i płaszczem na lewym ramieniu. Chrystus ma pociągłą twarz, o wysokim czole, szerokich kościach policzkowych, wydatnym nosie i z głębokimi oczodołami. Przedstawiony został z długimi wąsami i brodą oraz opadającymi na ramiona, kręconymi włosami. W lewej ręce trzyma chorągiew i podtrzymuje szatę, a prawą rękę ma opuszczoną ku dołowi.
Święty Tomasz ukazany jest z profilu, w szacie podwójnie przewiązanej w pasie sznurem i przerzuconym przez lewe ramie płaszczem. Twarz z brodą i długimi włosami, odwrócona w stronę Chrystusa. Do góry unosi również prawą rękę, zachowaną tylko do łokcia, lewą rękę trzyma ponad pasem. Figura mężczyzny wyrzeźbiona w kamieniu, polichromowana, przysłania wieniec z obłoków i uskrzydlonych głów puttów otaczający Chrystusa.
Postacie stoją na podwójnym postumencie. W jego górnej części wyryto sentencję łacińską na prostokątnej tablicy umieszczonej w ozdobnym kartuszu, z zawiniętym spiralnie wycięciem krawędzi górnej i z dodaną w krawędzi dolnej główką uskrzydlonego putta. Napis na postumencie: „PER QVEM ET NOS / RESVRGERE DEVOTA / MENTE, CREDIMVS”. Na płycie poniżej płaskorzeźbione, leżące na prawym boku putto podpierające głowę na prawej ręce, natomiast w lewej trzymające klepsydrę. Nagie ciało, lekko przysłonięte draperią, spoczywa na poduszce z dwoma pomponami. Prawa noga jest wyprostowana, lewa zgięta w kolanie. Twarz pucołowata, z otwartymi oczami, otoczona gęstymi puklami loków. Przed dzieckiem leży czaszka. Nad nim znajduje się grawerowany kartusz z napisem: „HODIE MIHI / CRAS TIBI”.
W arkadzie po lewej stronie przedstawiony został w trzech czwartych, zwrócony ramionami do widza Grzegorz Branicki. Postać klęczy na poduszce, szerokie dłonie złożone ma razem na piersiach, a głowę lekko uniesioną. Twarz Branickiego o pociągłych rysach, szerokich kościach policzkowych i dużych oczach, z wysokim czołem przysłoniętym zaczesanymi do przodu włosami. Ukazany z wąsami i długą, pofalowaną brodą. Ubrany jest w pełną, dekorowaną zbroję, spod której wystaje jaka i nogawice. Na szyi zawieszony łańcuch, a u stóp ostrogi. Przy nogach Branickiego leżą rękawice i hełm z trzema piórami. Nad głową wznoszą się panoplia, złożone z okrągłej tarczy i skrzyżowanych miecza, szabli, buławy, łuku, kołczanu ze strzałami i włóczni.
Po lewej stronie arkadę wypełnia ujęta z profilu, postać klęczącej na dwóch kolanach Katarzyny Branickiej. Jest ubrana w długą szubę, opadającą sztywnymi, rozchodzącymi się fałdami, u dołu załamującymi się, które zasłaniają sylwetkę. Na głowie ma czepiec przysłaniający włosy i podwikę. Twarz o łagodnych rysach, z długim nosem, małymi ustami i lekko zadartym podbródkiem. Ręce złożone razem na piersiach. Na palcach wskazującym i serdecznym lewej dłoni pierścienie, a ponad nadgarstkiem czterokrotnie nawinięty różaniec. Ponad figurą płaskorzeźbione tondo z Matką Boską z Dzieciątkiem otoczonymi wieńcem obłoków. Maria siedzi, ubrana w długą suknię, z welonem na głowie, z płaszczem zarzuconym na ramiona, którym lekko okrywa nagie Dzieciątko.
Zwieńczenie nagrobka o brzegach inkrustowanych marmurowymi kołami i elipsami, ujęte ornamentalnymi uszami, jest zakończone pasem z zawijającymi się do środkami kartuszami i równolegle ułożonymi liśćmi akantu. Tympanon wypełnia dekoracja złożona z czterech kartuszy: dwóch owalnych na tle paludamentu, zwieńczonych uskrzydloną główką anioła z godłami herbów Gryf i Kotwicz i dwóch podłużnych z inskrypcjami. Na tablicy po lewej stronie inskrypcja: „MAGNIFICO D(OMI)NO GREGORIO A RUSCA BRANICZKI OLIM VENA/TORI ET BURGRABIO CRAC(OVIENSI) CAPITANEO NIEPOŁOMIECEN(SI) VIRO / INTEGERRIMO DE REGIBVS SVIS ET RE PVB(LICA) BENE MERITO RELIGIO/NIS CATHOLICE AMANTISSIMO AMICIS FIDELISSIMO, OMNIBVS AFFABI/LI ET BENIGNO JOANNES A RUSCA BRANICZKI VENATOR CRACO(VIENSIS) CAPITANEVS NIEPOŁOMICEN(SI) MESTVS FILIUS PARENTI CHA/RISSIMO POSVIT OBYT 9 MAII A(NNO) D(OMINI) 1595 AETATIS SUE 60”. Napis wykuty po prawej stronie: “MAGNIFICAE D(OMI)NE CATHARINAE MAGNIFICI OLIM D(OMI)NI AUGUSTINI / KOTFICZ D(OMINI) SIGISMVNDI I POLONIAE REGIS STABVLI PREFECTI / VEXILIFERISQUE CURIE ET BURGRABY CRACO(VIENSIS) FILIE MATRONAE / LECTISSIME QVE CVM PVDORE ET MORVM MIRA ELEGANTIA / MARITI SUMMUM AMOREM VIRTUTE ET MODESTIA OMNIVM BENE/VOLENTIAM MERVISSET ACERBISSIMA MORTE AB OCVLIS EREPTA EST / IDEM FILIUS MATRI AMANTISSIME CVM LACRIMIS POSVIT. OBYT / 8 OCTOBRIS A(NNO) D)OMINI) 1588 AETATIS SUE 38".

Zarys problematyki artystycznej

Nagrobek Branickich należy do najciekawszych dzieł doby manieryzmu w Polsce. Jego rozbudowana struktura wykorzystuje schemat trójprzelotowego łuku triumfalnego, a więc symbolu zwycięstwa, w tym przypadku nad śmiercią.
W warstwie ikonograficznej na uwagę zasługuje szereg motywów eschatologicznych takich jak skrzyżowane piszczele z trupią czaszką, czy leżące putto z klepsydrą. To ostatnie przedstawienie należy do tradycyjnych wyobrażeń śmierci, ukazywanej jako młodzieńczy bóg Thanatos. Wanitatywną wymowę podkreśla klepsydra, uważana powszechnie za symbol przemijania czasu, co dobitnie podkreśla inskrypcja „Dzisiaj mnie / jutro Tobie”. Taki sposób przedstawiania śmierci pojawił się po raz pierwszy w 1458 roku na medalu weneckiego medaliera Giovanniego Boldù i został spopularyzowany w malarstwie, a szczególnie w grafice niderlandzkiej XVI i XVII wieku. O jego popularności niech świadczy zachowany w zbiorach wawelskich obraz Bartholomeusa Sprangera z około 1600 roku.
Nagrobek Branickich według Władysława Tatarkiewicza wyznaczył w rzeźbie polskiej nowy typ nagrobka z figurami klęczącymi, których na przełomie XVI i XVII powstało ponad trzydzieści. W warstwie formalnej od dawna zauważono podobieństwa do znanych dzieła Santi Gucciego, florenckiego architekta i rzeźbiarza czynnego w Polsce w drugiej połowie XVI wieku. Schemat łuku triumfalnego nawiązuje do jego stalli w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, a motyw ornamentalne do wielu potwierdzonych archiwalnie prac w Książu Wielkim, Janowcu, Krakowie.
Autorem marmurowych figur nie był jednak Santi Gucci. Być może powstały nieco później, na co wskazywał Rafał Nawrocki. Manierystyczny typ postaci Chrystusa jest bliższy dziełom rzeźbiarzy niderlandzkich, podobnie jak motyw Vanitas rozpowszechniony w grafice niderlandzkiej. Jeszcze późniejsza wydaje się być figura św. Tomasza, kamienna, o wyraźnie barokowych kształtach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Uszkodzenia i zabrudzenia powierzchni kamienia i marmuru, odpryski i pęknięcia. Brak prawej dłoni św. Tomasza. Brak pierwotnej polichromii, której ślady widziała Sinko-Popielowa.

Streszczenie

Nagrobek Katarzyny i Grzegorza Branickich należy do najciekawszych przykładów rzeźby i małej architektury w Polsce w okresie manieryzmu. Postał najpewniej pod koniec XVI wieku w warsztacie Santi Gucciego, ale partie figuralne, postacie adorujących zmartwychwstałego Chrystusa zmarłych wykonał rzeźbiarz o niderlandzkich korzeniach artystycznych.

Bibliografia