Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Kaplica Lubomirskich, w której znajduje się łaskami słynący obraz św. Karola Boromeusza, pochodzący sprzed roku 1604, została dobudowana od północy do nawy kościoła w Niepołomicach. Zachowana na jej zewnętrznej ścianie tablica fundacyjna informuje, że budowla powstała, została ozdobiona i uposażona przez Stanisława Lubomirskiego w roku 1640, "aby szerzyć wśród wiernych cześć świętego, którego opieki doświadczył". Z fundatorem kaplicy związany jest umieszczony w jej wnętrzu rodowy herb Szreniawa oraz herby jego przodków: Gryf matki Anny Branickiej i Kotwicz, babki ze strony matki Katarzyny z Gawłowa. Prebendę kaplicy zatwierdził biskup krakowski Jakub Zadzik 10 marca 1642 roku. Twórcą kaplicy był najprawdopodobniej murator i kamieniarz, wpisany do niepołomickiego Bractwa św. Anny 26 lipca 1640 roku jako Sigismundus Rogoncicz. W trzeciej ćwierci XVIII wieku zainstalowano w środkowej arkadzie ściany północnej kaplicy drewniane retabulum ołtarzowe. Uzyskało ono formę wygiętego gzymsu z lambrekinem, spod którego spływa upięta w dwa węzły drewniana kotara stanowiąca tło dla cudownego obrazu świętego. Po bokach wizerunku św. Karola Boromeusza ujętego w rozbudowaną ornamentalnie ramę umieszczono trzy pary figur aniołów. Dopełnienie wyposażenia kaplicy stanowią pochodzące z tego samego czasu co ołtarz obrazy ze scenami z życia św. Karola Boromeusza, umieszczone w mniejszych wnękach ścian. Obrazy ukazują jego narodziny, rozdawanie jałmużny, udział w procesji pokutnej, modlitwę za zamarłych, pokutę, cudowne ocalenie z zamachu, posługę wśród chorych na zarazę oraz śmierć. Dodatkowo w górnych polach ścian umieszczono obrazy z przedstawieniami różnych świętych, zarówno XVIII, jak i końca XX wieku. W okresie międzywojennym środkową, wschodnią wnękę wypełniał neobarokowy ołtarz z figurami świętych Piotra i Pawła i obrazem św. Antoniego z Padwy. Na mensie ołtarza ustawiony był osiemnastowieczny obraz św. Franciszka Ksawerego. Po drugiej wojnie światowej ołtarz został zniesiony.

Opis

Kaplica zbudowana została na planie kwadratu i nakryta wzniesioną na pendentywach kopułą z latarnią. Przylega do kościoła od północy, do pierwszego przęsła nawy, z którą komunikuje się zamkniętym półkoliście przejściem. Wnętrze artykułowane jest w oparciu o schemat starożytnego łuku triumfalnego za pomocą osadzonych na wysokim cokole pilastrów z kompozytowymi głowicami. Pilastry podtrzymują wydatne belkowanie, ozodbione dekoracją stiukową w postaci puttów, festonów owocowych, rozet oraz kartuszy. Równocześnie pilastry ujmują półkoliste arkady, dwie niższe i większą, środkową. Niższe arkady wypełniają obrazy ze scenami z życia św. Karola Boromeusza. Ponad nimi w prostokątnych, stiukowych, obramieniach znajdują się malowane przedstawienia różnych świętych. W środkowej arkadzie ściany północnej umieszczono okazały późnobarokowy ołtarz z cudownym wizerunkiem św. Karola Boromeusza. Z kolei w arkadach wschodniej i zachodniej rozmieszczono prostokątne okna. Poniżej okna w arkadzie zachodniej znajduje się wyjście na zewnątrz kaplicy zaopatrzone w metalowe, prostokątne drzwi. Natomiast pod oknem w ścianie wschodniej zawieszono tablicę pamiątkową ku czci papieża Jana Pawła II. Arkadę wejściową do kaplicy zamyka prostokątna, brązowa krata. W jej podłuczu od wnętrza na wzór tympanonu umieszczono stiukowy kartusz z herbem Szreniawa, podtrzymywany przez dwa anioły. Ściany tarczowe podniebia przepruto czworobocznymi oknami ujętymi w stiukowe obramienia wolutowe. Na pendentywach przedstawiono w czterech stiukowych kartuszach herby: Szreniawa, Gryf i Kotwicz. Czwarty kartusz jest pusty. Czaszę kopuły wypełnia iluzjonistycznie malowana architektura podzielona na dwie strefy. Dolną artykułują pary pilastrów ujmujące okulusy oraz tralkowa balustrada, a górną gurty wyznaczające pola dla dekoracji ornamentalnej. Ściany zewnętrzne kaplicy zostały podzielone za pomocą kamiennych gzymsów i lizen na dwie trójosiowe kondygnacje, z których górna odpowiada wysokością smukłemu cokołowi mieszczącemu wejście. Zewnętrzne pola każdej elewacji dekorowane są płaskimi pasami tynku w układzie wzoru geometrycznego, zbliżonego do okuciowego. Okna i portal zostały ujęte w profilowane kamienne obramienia. Na ścianie północnej w środkowej kondygnacji pod kartuszem z herbem Szreniawa umieszczono tablicę fundacyjną z napisem: STANISLAUS COMES IN WIŚNICZ LUBOMIRSKI / PALATINUS ET GENERALIS CRACOVIEN[SIS] / SCEPUSIEN[SIS], BIALLOCERKIEVIEN[SIS] / ZATHORIEN[SIS], NIEPOLOMICIEN[SIS] E[T]C[ETER]A, E[T]C[ETER]A, CAPITANEUS / CAPELLAM HANC, / S[ANCTO] CAROLO BARRHOMAEO SUO TUTELARI PATRONO / POST RECEPTA SA[N]CTI HUIUS MERITIS TOT BENEFICIA / DICATAM / EX FUNDAMENTIS EREXIT, DONAVIT / EXORNAVIT, / ANNO D[O]MI[NI], 1640 (Stanisław hrabia na Wiśniczu Lubomirski wojewoda i starosta generalny krakowski, starosta spiski, białocerkiewski, zatorski, niepołomicki, i tak dalej, i tak dalej, tę kaplicę, poświęconą św. Karolowi Boromeuszowi, swojemu patronowi opiekuńczemu, po otrzymaniu tak wielkich łask za wstawiennictwem tego świetego, od fundamentów wzniósł, uposażył i ozdobił, roku Pańskiego 1640). Dach kaplicy oraz latarnia pokryte są blachą miedzianą.

Zarys problematyki artystycznej

Kaplica św. Karola Boromeusza przy kościele w Niepołomicach przynależy do grupy kaplic kopułowych z pierwszej połowy XVII wieku, inspirowanych kaplicą Zygmuntowską przy katedrze krakowskiej. Analogicznie, co w mauzoleum jagiellońskim, rozwiązano artykulację jej wnętrza, opierając ją o schemat łuku triumfalnego. Jednakże w tym względzie ważniejszą inspiracją była redukcja wzorca zaczerpniętego z kaplicy Zygmuntowskiej zastosowana w kaplicy Lubomirskich przy kościele Dominikanów w Krakowie, który wskazano architektowi pracującemu w Niepołomicach. W obu przykładach zrezygnowano z tamburu kopuły. Ponadto w niepołomickiej kaplicy radykalnie ograniczono dekorację rzeźbiarską, na rzecz stiukowej, a czaszę kopuły, podobnie jak w kaplicy na zamku w Wiśniczu, ozdobiono iluzjonistycznym malowidłem sugerującym istnienie bębna. Mimo, że samo malowidło jest późniejsze od wystroju kaplicy, to według Adama Miłobędzkiego jest bardziej "zaawansowane stylowo" w zestawieniu z dekoracją swojego pierwowzoru w Wiśniczu oraz stiukowych wystrojów w kaplicach Konstantego Lubomirskiego przy kościele Franciszkanów w Nowym Sączu i Jacka Liberiusza przy kościele Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie. Dodatkowo kaplica różni się od wcześniejszych tego typu realizacji zastosowaniem stiuku do wykonania zarówno dekoracji ścian i elementów porządkowych. Ze stiuków zrezygnowano w czaszy kopuły. Być może przy wystroju sztukatorskim pracował Giovanni Battista Falconi (zm. 1660), na co wskazuje zastosowanie girland z motywów roślinnych oraz belkowanie z elementami muszli i masek. Te elementy występują w jego dekoracjach w kolegiacie w Klimontowie i kaplicy Oświęcimiów przy farze w Krośnie. Z Falconim najprawdopodobniej współpracował sztukator, z którym razem wykonali stiuki w Podkamieniu, a później samodzielnie pracował już przy dekoracji gabinetów w zamku w Łańcucie i Wiśniczu oraz kaplicy Czarneckiego przy kościele świętych Piotra i Pawła w Krakowie. Iluzjonistycznie malowana architektura we wnętrzu czaszy kopuły była zapewne inspirowana podziałami architektonicznymi kopuły krakowskiego kościoła świętych Piotra i Pawła. Jednakże w stosunku do swojego pierwowzoru wprowadzono tu liczne zmiany. Wyraża się to w iluzjonistycznie malowanej balustradzie obiegającej czaszę, okulusach w dolnej strefie oraz bogatej ornamentacji w strefie górnej. Z kolei dekoracje zewnętrznych ścian kaplicy nasuwają skojarzenia z rozwiązaniami stosowanymi w architekturze weneckiej, np. na dzwonnicach kościołów San Giovanni Grisostomo i Santa Maria Formosa. Należy zaznaczyć, że pomimo zachowania dotychczasowej formy kaplicy grobowej, popularnej w Polsce w wieku XVI i XVII, w Niepołomicach zmieniono po raz pierwszy w Małopolsce jej funkcję. Miejsce zajmowane dotychczas przez pomnik nagrobny zostało wypełnione rzeźbionym retabulum ze szczególnie czczonym przedstawieniem św. Karola Boromeusza. Na ścianach zaś znalazły się obrazy ze scenami z jego życia. Zatem kaplica nie pełni już roli mauzoleum rodowego, lecz staje się sanktuarium niedawno kanonizowanego świętego.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Literatura

Sinko-Popielowa Krystyna, Kościół w Niepołomicach, "Rocznik Krakowski", 30: 1938, s. 99-100;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 51-52;
A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 173, 221;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 348-349, il. 210;
M. Kurzej, Kaplica św. Karola Boromeusza przy kościele w Niepołomicach, [w:] Święty Karol Boromeusz a sztuka w Kościele powszechnym, w Polsce, w Niepołomicach, red. P. Krasny, M. Kurzej, Kraków 2013, s. 59-76.

Streszczenie

Kaplica Lubomirskich, w której znajduje się łaskami słynący obraz św. Karola Boromeusza, powstała przy kościele w Niepołomicach w 1640 roku z fundacji Stanisława Lubomirskiego. Budowla przynależy do grupy kaplic kopułowych z pierwszej połowy XVII wieku, inspirowanych kaplicą Zygmuntowską przy katedrze krakowskiej. Jej wnętrze zostało artykułowane w oparciu o schemat antycznego łuku triumfalnego. Zrezygnowano z tamburu kopuły i radykalnie ograniczono dekorację rzeźbiarską, na rzecz stiukowej. Być może przy wystroju sztukatorskim pracował Giovanni Battista Falconi (zm. 1660), na co wskazuje zastosowanie girland z motywów roślinnych oraz belkowanie z elementami muszli i masek. Iluzjonistycznie malowana architektura we wnętrzu czaszy kopuły była zapewne inspirowana podziałami architektonicznymi kopuły krakowskiego kościoła świętych Piotra i Pawła. Pomimo zachowania dotychczasowej formy kaplicy grobowej w Niepołomicach zmieniono po raz pierwszy w Małopolsce jej funkcję. Miejsce zajmowane dotychczas przez pomnik nagrobny zostało wypełnione rzeźbionym retabulum ze szczególnie czczonym przedstawieniem św. Karola Boromeusza. Na ścianach zaś znalazły się obrazy ze scenami z jego życia. Zatem kaplica nie pełni już roli mauzoleum rodowego, lecz staje się sanktuarium św. Karola Boromeusza.