polichromia zakrystii

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Niepołomice
Miejscowość
Niepołomice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niepołomice
Parafia
Najświętszej Panny Marii i Dziesięciu Tysięcy Męczenników
Miejsce przechowywania
zakrystia
Identyfikator
DZIELO/04758
Kategoria
polichromia ścienna
Ilość
1
Czas powstania
1646 rok
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
fresk
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Nową zakrystie przy kościele w Niepołomicach wzniesiono z fundacji Lubomirskich w czasie zbliżonym do powstania przy tejże świątyni kaplicy św. Karola Boromeusza w 1640 roku z fundacji Stanisława Lubomirskiego.

Opis

Polichromia pokrywa ściany i sklepienie kolebkowe z lunetami czworobocznej, dwuprzęsłowej zakrystii. Pole sklepienia wypełnia dekoracja ornamentalna utworzona ze zawijanych liści akantu, stylizowanych kwiatów oraz wazonów z kwiatami. Pośrodku sklepienia umieszczono w owalu w kartuszu fragmentarycznie zachowaną scenę Koronacji Marii. W centrum kompozycji zachowała się głowa Marii ujęta w trzy czwarte w prawo z widocznym fragmentem prawego ramienia i ułożonej do modlitwy prawej ręki. Po prawej stronie widać postać tronującego Boga Ojca w złotej koronie, z brodą, trzymającego złotą koronę nad głową Marii. Z lewej można dostrzec fragment ręki Chrystusa oraz fragment jego czerwonej szaty i lewej stopy. Na ścianie wschodniej dekorację malarską w postaci wici utworzonej ze stylizowanych liści akantu i kwiatów poprowadzono w glifie okiennym. Wokół okna utworzono malowane obramienie z motywami stylizowanego ornamentu rollwerkowego. Ponad oknem w glifie znajduje się malowany chrystogram "IHS". Po prawej stronie okna widoczne jest całopostaciowe przedstawienie proroka Eliasza z rozłożonymi rękami. Postać została ujęta w trzech czwartych w prawo. Ma pociągłą twarz okoloną zarostem z wydatnym nosem i ustami. Ubrana jest w strój wschodni - długą szatę z bladoczerwonym płaszczem z kołnierzykiem spiętym przy szyi oraz z rozciętymi rękawami. Na głowie ma szaroniebieski turban. Ponad nim widać lecącego kruka. Obok mężczyzny z prawej strony widoczna jest niewielka sekwencja krajobrazowa z motywem drzewa. Eliasz zwrócony jest w stronę sceny z Ostatnią Wieczerzą wykonaną w pierwszym przęśle ściany południowej zakrystii. Ostatnią Wieczerzę z prawej strony zamyka malowana kolumna z kapitelem rozdzielająca ścianę na dwa przęsła. Na tle altany ze schodami po lewej, flankowanej trzema kolumnami na wysokich cokołach, ukazano Chrystusa i dwunastu apostołów siedzący przy okrągłym, okazałym stole. Ponad stołem wisi płonącą lampa. Stół nakryto białym obrusem zastawionym siedmioma talerzami, owalną misą pośrodku, trzema okrągłymi bochenkami chleba, dwoma nożami i kielichem. Siedzący centralnie za stołem Chrystus został ukazany frontalnie. Zbawiciel ma zmęczoną twarz otoczoną brodą i długimi włosami, spływającymi na ramiona. Ubrany jest w białą tunikę i niebieski płaszcz przerzucony przez lewe ramię. O jego pierś opiera się zamyślony św. Jan, wspierający głowę na prawej ręce trzymanej na stole. Lewą rękę położoną na blacie ma zgiętą w łokciu. Wokół stołu siedzą rozmawiający ze sobą pozostali apostołowie. Są to starsi, brodaci mężczyźni, niektórzy z nich są łysi. Ubrani są w tuniki i narzucone na ramionach płaszcze. Można spośród nich wyróżnić siedzącego po prawe strony Chrystusa św. Piotra oraz Judasza widocznego jako pierwszego po lewej stronie kompozycji. Judasza ukazanego frontalnie identyfikuje żółta szata oraz trzymany w prawej ręce mieszek ze srebnikami. Powyżej w podłuczu lunety namalowano siedzącego, starszego brodatego mężczyznę ujętego w trzech czwartych w prawo. Jest to ewangelista widoczny do kolan. Prawą rękę przyciska do piersi lewą zaś opiera o stół ustawiony z prawej strony kompozycji z ułożoną na nim księgą. Jego twarz charakteryzuje wydatny nos i usta oraz spojrzenie skierowane na widza. W drugim przęśle ściany
południowej dekoracje tworzy stylizowana wić akantowo-kwiatowa w glifie okiennym oraz otaczające okno obramienie utworzone z motywów rollwerkowych. Nie zachowała się polichromia w lunecie powyżej okna. Na zachodniej ścianie w glifie dawnego otworu wejściowego obramionego żółtą listwą, wykonano dekorację malarską składającą się z malowanych romboidalnych płycin pokrytych czerwonawą marmoryzacją. Ponad glifem na ścianie znajduje się czerwony krzyż równoramienny rozdzielający datę 16 / 46. Na ścianie z prawej strony otworu wyobrażono Ukrzyżowanie Chrystusa na polu pokrytym licznymi, stojącymi krzyżami. Postać Zbawiciela zachowała się fragmentarycznie w partii tułowia i nóg. Powyżej pole w lunecie ozdobiono stylizowaną wicią akantowo-kwiatową. Ścianę północną w pierwszym przęśle wypełnionym szafą zakrystyjną udekorowano rozpostartym, czerwonym paludamentum z baldachimem. Powyżej w lunecie zachowało się bardzo zniszczone przedstawienie św. Jana Ewangelisty, którego można rozpoznać po młodzieńczej, pociągłej twarz o wydatnych rysach. Z postaci zachowały się jeszcze fragmenty stóp widoczne nad baldachimem. W drugim prześle w dolnej strefie przepruto drzwi z otworem zamkniętym łukiem odcinkowym, obramienionym złocistą taśmą. W nadprożu znalazła się stylizowana wić akantowo-kwiatowa. Powyżej, w górnej strefie namalowano modlitwę Chrystusa w Ogrójcu. Na pierwszym planie kompozycji widoczny jest klęczący na ziemi Zbawiciel ujęty w trzech czwartych w prawo. Lewą rękę ma przyłożoną do piersi, drugą zaś odsuniętą od tułowia. Jego uniesioną głowę ku górze otacza ciemna broda i długie włosy spływające na plecy. Chrystus ma wydatny nos i usta. Ubrany jest w obszerną, jasnooliwkową tunikę przewiązaną w pasie oraz niebieskoszary płaszcz przerzucony przez lewe ramię i rękę. Jezus wpatruje się w zjawiającego mu się powyżej uskrzydlonego anioła ukazanego w dwóch trzecich na obłokach. Anioł w wyciągniętej prawej ręce trzyma złoty kielich, a prawą podtrzymuje opary o ramię krzyż. Ubrany jest w baldoczerwoną tunikę przewiązaną w pasie. Z prawej strony Jezusa widocznych jest trzech śpiących apostołów. Na pierwszym planie ukazano leżącego św. Piotra z głową wspartą na lewej ręce. Jest to starszy mężczyzna z łysym czołem i siwiejącymi włosami i brodą. Ubrany jest w bladoniebieską tunikę i ciemnoochrowy płaszcz. Za nim widać siedzącego św. Jana z głową wspartą na ręce, którą podpiera o prawe kolano. Jest to młodzieniec o długich włosach, ubrany w blado oliwkową tunikę i baldoczerwony płaszcz. O niewielki wzgórek z lewej strony Jana oparty jest św. Jakub. Jest to starszy mężczyzna z brązową brodą i włosami ubrany w bladooliwkowy płaszcz. Za Zbawicielem z lewej strony kompozycji widać drewniany płot z bramką, przez którą do ogrodu wchodzi Judasz w jasno-chórowej szacie, prowadzący zbrojny oddział sług świątynnych. W głębi kompozycji ukazano panoramę Jerozolimy. Powyżej na sklepieniu lunety wyobrażono siedzącego ewangelistę, który ukazany został jako starzec z długą siwą brodą i łysiejącym czołem. Mężczyzna wspierając prawą rękę o stół podpiera nią głowę. Lewą ma położoną na kolanie. Ubrany jest w szarą tunikę oraz bladoczerwony płaszcz przerzucony przez prawe ramię i okrywający kolana.

Zarys problematyki artystycznej

Zachowana w zakrystii w Niepołomicach dekoracja ścienna stanowi bardzo ciekawy przykład wczesnobarokowej realizacji zapewne miejscowego artysty, który w swoich kompozycjach posługiwał się wzorami graficznymi, mocno jeszcze zakorzenionymi w tradycji średniowiecznej, o czym świadczy np. scena modlitwy w Ogrójcu bardzo zbliżona chociażby do kwatery z tym samym przedstawieniem z poliptyku augustiańskiego z krakowskiego Kazimierza autorstwa Mikołaja Haberschracka z 1468 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie), czy też do płaskorzeźbionej sceny modlitwy w Ogrójcu Wita Stwosza z ok. 1485-1490 (Muzeum Narodowe w Krakowie). Podobnie rzecz ma się ze sceną Ostatniej Wieczerzy, w której wyczuwalne jest oddziaływanie kompozycji, jaką posłużył się np. Michał z Działdowa w kwaterze z Ostatnią Wieczerzą w poliptyku z Zaśnięciem Marii w Książnicach Wielkich z 1491 roku. Na uwagę zasługuje fakt zerwania z dotychczasową zasadą rozmieszczania scen w układzie pasowym, na rzecz umiejscowienia ich pośród bogatej wici roślinną-kwiatowej. W podobnej konwencji artystycznej, co w zakrystii w Niepołomicach, wykonano malarską dekorację z lat 1677-1688 w tzw. celi aptecznej w klasztorze benedyktynek w Staniątkach. Także warty zwrócenia uwagi jest program ikonograficzny, w którym zaakcentowano na sklepieniu triumf Marii oraz obecność czterech ewangelistów, jak również wątku eucharystycznego wyrażonego przez Ostatnią Wieczerzę, której prefiguracja była starotestamentalna historia proroka Eliasza karmionego chlebem przynoszonym przez kruka. Zakrystia, będąca miejscem przygotowania do mszy św., poprzez scenę modlitwy Pańskiej w Ogrójcu, wizualnie wprowadzała kapłana w celebrację zbawczej ofiary Chrystusa, jako pierwsza scena Pasji Pana.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zły. Widoczne są przybrudzenia, zatarcia oraz liczne uszkodzenia mechaniczne tynku oraz samej polichromii.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 52;
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500, Warszawa 1988, s. 138-13140, il. 69, s. 158, il. 144 i 149;
M. Kozera, Kościół parafialny i zamek królewski w Niepołomicach. Dzieje znane i nieznane. 1340-1990, Kraków 1994;
R. Róg, Kościół w Niepołomicach, Kraków 1998;
W. Walanus, Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, [w:] Wokół Wita Stwosza. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, red. D. Horzela, A. Organisty, Kraków 2005, s. 68-70, il. II/3;
M. Kurzej, Kaplica św. Karola Boromeusza przy kościele w Niepołomicach, [w:] Święty Karol Boromeusz a sztuka w Kościele powszechnym, w Polsce, w Niepołomicach, red. P. Krasny, M. Kurzej, Kraków 2013, s. 64, il. 10;
Sz. Tracz, Polichromia w tzw. celi aptecznej, [w:] Katalog zbiorów artystycznych Opactwa Mniszek Benedyktynek w Staniątkach, red. K. Kuczman, J. Skrabski, A. Włodarek, t. 2, Kraków 2018, s. 16-22.

Streszczenie

Nową zakrystie przy kościele w Niepołomicach wzniesiono z fundacji Lubomirskich w czasie zbliżonym do powstania przy tejże świątyni kaplicy św. Karola Boromeusza w 1640 roku z fundacji Stanisława Lubomirskiego. Zakrystie udekorowano polichromią składającą się z ornamentyki roślinno-floralnej, przedstawieniami ewangelistów, Koronacji Marii oraz Ostatniej Wieczerzy, Modlitwy w Ogrojcu i Ukrzyżowania.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "polichromia zakrystii", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/polichromia-zakrystii

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności