Kaplica Branickich przy kościele parafialnym w Niepołomicach

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Niepołomice
Miejscowość
Niepołomice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niepołomice
Parafia
Najświętszej Panny Marii i Dziesięciu Tysięcy Męczenników
Identyfikator
DZIELO/12554
Kategoria
kaplica
Ilość
1
Czas powstania
1595-1596
Fundator
Jan Branicki
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Niepołomice
Technika i materiał
techniki murarskie, kamień, cegła
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Kaplica została zbudowana w latach 1595-1596 z fundacji Jana Branickiego (zm. 1612), kasztelana bieckiego i żarnawskiego, starostę niepołomickiego i krzeczowskiego oraz łowczego krakowskiego, z przeznaczeniem na mauzoleum rodowe jego rodziców Grzegorza i Katarzyny Branickich, których upamiętnia nagrobek odkuty przez Santi Gucciego z 1596 roku. Kaplicę poświęcono w 1599 roku. U schyłku XVII wieku kaplica uległa nieznacznym przekształceniom. W 1742 roku wyremontowano kopułę oraz dostawiono dwie zewnętrzne przypory. Gruntowną konserwację kaplicy przeprowadzono w 1961 roku. Do kaplicy pierwotnie prowadził bogato rzeźbiony, renesansowy portal, który obecnie znajduje się w ogrodzeniu kościoła.

Opis

Kaplica pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i Wszystkich Świętych przylega do kościoła od południa, do pierwszego przęsła nawy, z którą komunikuje się za pomocą półkoliście zamkniętej arkady. Zbudowana została na planie kwadratu. Nakryto ją półsferyczną czaszą na pendentywach i zwieńczono latarnią. Wnętrze artykułowano za pomocą ślepej arkady z pilastrami i archiwoltami, ozdobionymi rzeźbioną dekoracją roślinną i kasetonami z rozetami w podłuczu. Ściany kaplicy zamyka wydatne belkowanie z fryzem i łacińską inskrypcją: "DEVS MEVS ET OMNIA / DILEXI DOMINE DECOREM DOMVS / TUAE ET LOCUM HABITATIONIS GLORAE TUAE PSAL(MUS) XXV". Na czterech pendentywach umieszczono stiukowe kartusze, z czego dwa od strony wschodniej są są puste, a dwa od strony zachodniej wypełniają herby skwadrowane: Gryf, Kotwicz, Kotwicz, Zabawa i Jastrzębiec, Nowina, Gozdawa, Pobóg. Wnętrze doświetlają trzy takie same okulusy umieszczone na każdej ze ścian. Czwarty okulus w ścianie północnej jest zaślepiony. Glify okulusów dekorowane są kasetonami z rozetami. Ściany kaplicy oraz wnętrze kopuły i latarni pokrywa polichromia figuralna. Po arkadą na ścianie wschodniej zawieszono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w bogato rzeźbionej roślinno-kwiatowej ramie zwieńczonej godłem z dwiema skrzyżowanymi laskami marszałkowskimi. Pod obrazem znajduje się nagrobek dziecięcy Jana Czuryły (zm. 1560) w formie płaskorzeźbionej, prostokątnej płyty z wyobrażeniem zmarłego. Nad płytą zlokalizowano mniejszą z inskrypcją odnoszącą się do zmarłego. Z kolei wnętrze arkady z herbem Gryf w kluczu na ścianie południowej wypełnia trójosiowy nagrobek Branickich z półokrągłym zwieńczeniem. Natomiast w arkadzie zachodniej wyobrażono scenę Zdjęcia z krzyża w formie malowidła ściennego. Wyposażenie wnętrza dopełniają dwie drewniane ławy kościelne. Ściany zewnętrzne wspierają dwie niskie przypory widoczne w narożach kaplicy. Całość zakończona jest belkowaniem z fryzem zawierającym inskrypcję: "AD LAVDEM DEI OPT(IMO) M(AXIMO) BEATEQUE GENITRICIS MARIAE VIRGINIS ET OMNIUM SANCTORU(M) HONOREM JOHANNES A RVSCZA BRANICZKI VENATOR CRACOVIEN(SIS) ET CAPITANEVS NIEPOLONICEN(SIS) - HANC CAPELLAM EX FVNDAMENTIS EREXIT ANNO D(OMI)NI 1596". Na ścianie południowej widnieje półokrągła blenda z malowanym przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej. Latarnię kaplicy wieńczy głowica z czterema maskami maszkaronów, na której wspiera się złocona kula z krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Genezę niepołomickiej kaplicy Branickich należy widzieć w kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze na Wawelu oraz w jej zredukowanej formie, jaką stanowi kaplica biskupa Piotra Tomickiego przy katedrze krakowskiej. O ile w stosunku do wawelskich pierwowzorów nastąpiła zmiana w przestrzeni treściowo-ideowej kolejnych kaplic wzorowanych na budowlach z Wawelu, w tym kaplicy w Niepołomicach, to niezmieniona zostanie sama koncepcja wnętrza centralnego, nakrytego sklepieniem idealnym - kopułą. Zmianie natomiast uległy proporcje, przez co kaplice sprawiają wrażenie jakby były mocniej wyciągnięte ku górze oraz programy dekoracji ich wnętrz. Proces ten można zaobserwować nie tylko w kaplicy Branickich w Niepołomicach, ale także w innych tego rodzaju budowlach z terenu Małopolski. Warto tu przywołać kaplice Komorowskich w Żywcu z lat 1596-1608, kaplicę przy kościele parafialnym w Zakliczynie z około 1608 roku, kaplicę Padniewskich w Pilicy z 1601 roku (architekt Kasper Fodige), kaplicę Ligęzów w Bolesławiu z 1605 roku (architekt Tomasz Vincenti z Raguzy), czy też późniejszą kaplicę Myszkowskich św. Anny w Książu Wielkim z pierwszej połowy XVII wieku. Dochodzą do tego kaplice pałacowe, łączące funkcje mauzoleum i świątyni rezydencjalnej np. w Wiśniczu z około 1621 roku (architekt Maciej Trapola) i w Pieskowej Skale z około połowy XVII wieku. Pewną cechą szczególną w Niepołomicach jest przede wszystkim eksponowanie nagrobka, który znalazł swoje miejsce na osi arkady wejściowej, uzyskując w ten sposób specyficzną, perspektywiczną i jakby kulisową oprawę. W ten sposób na pierwszy plan wysunięto element świadczący o potędze rodu Branickich, na niekorzyść - ołtarza, który został usunięty w pierwszym momencie z pola widzenia.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Literatura

K. Sinko-Popielowa, Kościół w Niepołomicach, Rocznik Krakowski, 30: 1938, s. 51-110;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 51-52;
A. Fischinger, Santi Gucci - architekt i rzeźbiarz królewski, Warszawa 1969;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 222-223;
M. Kozera, Kościół parafialny i zamek królewski w Niepołomicach. Dzieje znane i nieznane. 1340-1990, Kraków 1994;
R. Róg, Kościół w Niepołomicach, Kraków 1998, s. 70-79.

Streszczenie

Kaplica przy kościele w Niepołomicach została zbudowana przez Santi Gucciego w latach 1595-1596 z fundacji Jana Branickiego (zm. 1612), jako mauzoleum rodowe. Pierwowzór niepołomickiej kaplicy Branickich należy widzieć w kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze na Wawelu oraz w jej zredukowanej formie, jaką stanowi kaplica biskupa Piotra Tomickiego przy katedrze krakowskiej. Jej forma wpisuje się w szereg podobnych realizacji inspirowanych kaplicami wawelskimi, jakie powstały pod koniec XVI wieku i w pierwszej połowie XVII wieku w Małopolsce.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Kaplica Branickich przy kościele parafialnym w Niepołomicach", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kaplica-branickich-przy-kosciele-parafialnym-w-niepolomicach

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności