Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Stale powstały w 1766 roku, o czym świadczy inskrypcja na boku jednej z nich. W ramach pełnej konserwacji w 1978 roku Karol Pustelnik usunął przemalówki, uzupełnił grunty i ubytki warstwy malarskiej oraz rawerniksował lico obrazów umieszczonych na zapleckach i przodach.

Opis

Para przyściennych stalli ustawionych po obu stronach prezbiterium w Niepołomicach uzyskała formę architektoniczną z wysokimi zapleckami i obudowanymi klęcznikami ustawionymi z przodu. Każda z nich otrzymała pięć siedzisk. Wejście do każdej znajduje się z boku i na środku. Przy wejściach z boku na przedpiersiu ustawiono cebulaste sterczyny na prostopadłościennych cokolikach. Zaplecki artykułowano za pomocą pilastrów o kompozytowych kapitelach dźwigających niepełne belkowanie z wydatnym gzymsem, wyłamane na ich osiach. Całość została zwieńczona pięcioma dekoracyjnymi wazami płomienistymi ustawionymi na prostopadłościennych cokolikach. W polach pomiędzy pilastrami umieszczono cztery profilowane, złocone ramy o rożnym kształcie (owalnym, czworobocznym, półkolistym i wielobocznym) z pojedynczymi przedstawieniami świętych. W stalli południowej od lewej wyobrażono: św. Jana Kantego, Marcina Baryczkę, Świętosława Milczącego, św. Feliksa z Noli. Z kolei w stalli północnej od prawej ukazano: św. Filipa Nereusza, św. Jana Nepomucena, św. Walentego i św. Faustyna z Bresci. Świętych identyfikują czarne, majuskułowe podpisy, których kształt liter sugeruje, że zostały wprowadzone w pierwszej połowie XIX wieku. Poniżej każdego wizerunku na cokołach zaplecków w płycinach wyznaczonych prostokątnymi, złoconymi i profilowanymi ramkami znalazły się łacińskie sentencje. Także lica przedpiersi zostały artykułowane pilastrami na cokołach, jednakże bez dekoracyjnych głowic. Pomiędzy nimi w czworobocznych, profilowanych i złoconych ramach o wklęsłych narożach wyobrażono bukiety kwiatów. Kwiaty ukazano naprzemiennie w płaskich koszach lub wazach na niebieskim tle. Na niektórych bukietach widoczne są siedzące ptaki. Ponad bukietami znalazły się pisane czarnymi literami łacińskie sentencje. Elementy architektoniczne zostały pokryte marmuryzcją, a ramy i detale zdobnicze pozłocono. Na stalli na ścianie północnej ponad kapitelem skrajnego pilastra od zachodu widnieje data ich wykonania: A(NNO) D(OMINI) 1766. Z kolei na stalli na ścianie południowej, ponad kapitelem skrajnego pilastra od zachodu widnieją zapewne inicjały fundatora: X(IĄDZ). / TCD. W / P(LEBANUS) N(IEPOLOMICENSIS).

Zarys problematyki artystycznej

Niepołomickie stalle wpisują się w sięgającą średniowiecza tradycję ustawiania po obu stronach prezbiterium bogato dekorowanych ław. Architektoniczna struktura, malowane obrazy w zapleckach oraz płomieniste wazy przywołują na myśl dekoracyjne stalle znajdujące się w kolegiacie św. Anny w Krakowie, wykonane przez Jana Olbrosowicza w 1730 roku, z obrazami w zapleckach Szymona Czechowicza z 1741 roku. W przeciwieństwie do swojego pierwowzoru stalle niepołomickie są oszczędniejsze w dekoracji snycerskiej, a w miejscu otwartych siedzeń na przedpiersiu pojawiają się malowane płyciny z koszami i wazonami kwiatowymi oraz łacińskie sentencje, co czyni je niezwykle dekoracyjnymi. Kwiaty w koszach i wazach przywodzą na myśl martwe natury znane z obrazów holenderskich. W Niepołomicach mimo zunifikowanego sposobu przedstawiania w zapleckach kolejnych duchownych w tym samym stroju i podobnym układzie postaci oraz w zbliżonym sztafażu architektoniczno-pejzażowym, zróżnicowano ujmujące je obramienia. Cztery ramy obrazów są lustrzanym odbiciem ram znajdujących się w przeciwległej stalli. Wybór przedstawionych świętych związany był zapewne z obecnością ich relikwii w kościele oraz z samą historią świątyni, o czym świadczy wizerunek Marcina Baryczki. Kapłan ten został utopiony w Wiśle w 1349 roku na polecenie króla Kazimierza Wielkiego. Jako zadośćuczynienie monarcha ufundował grupę tzw. kościołów pokutnych, do której przynależała świątynia w Niepołomicach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Struktura stall została przemalowana. Zauważalne są ubytki w ornamentyce, pęknięcia tablic obrazowych, oraz przetarcia w warstwie malarskiej.

Literatura

K. Sinko-Popielowa, Kościół w Niepołomicach, Rocznik Krakowski, 30 (1938), s. 103-104;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 52;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 2. Kościoły i klasztory śródmieścia 1, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1971, s. 85, il. 220.

Streszczenie

Parę przyściennych stalli ustawionych po obu stronach prezbiterium w Niepołomicach wykonano w 1766 roku. Stalle uzyskały formę architektoniczną z wysokimi zapleckami i obudowanymi klęcznikami ustawionymi z przodu. Zaplecki dekorują malowane płyciny figuralne z przedstawieniem czterech świętych. Z kolei przedpiersia ozdobiono czterema obrazami z bukietami kwiatów w wazach lub płaskich koszach. Kwiaty w koszach i wazach przywodzą na myśl martwe natury znane z obrazów holenderskich.