Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Półokrągły obraz z przedstawieniem św. Walentego przynależy do dekoracji zaplecka stalli ustawionej przy północnej ścianie prezbiterium kościoła w Niepołomicach. Stalle zostały wykonane w 1766 roku, o czym informuje napis na ich boku.

Opis

Kompozycja obrazu została zamknięta złoconą, profilowaną ramą zamkniętą półkoliście o uskokowo wyciętych narożach u dołu. W centrum obrazu przedstawiono św. Walentego we wnętrzu otwierającym się z lewej strony na wolną przestrzeń. Święty został ukazany frontalnie w całej postaci. W lewej, zgiętej w łokciu ręce trzyma przy piersi pionowo ustawioną księgę w ciemnych okładkach, spiętych dwiema klamrami. Prawą natomiast udziela błogosławieństwa ludziom widocznym z lewej strony kompozycji. Jego głowa otoczona świetlistym nimbem nieznacznie została ujęta w trzech czwartych w prawo. Jest to młody, szczupły mężczyzna o jasnej karnacji i takich samych krótkich włosach z wyraźnie zaznaczoną grzywką. Ma pociągłą twarz pozbawioną zarostu. Charakteryzuje ją wysokie czoło, drobny nos i usta. Święty ubrany jest w czarną sutannę z koloratką w formie kołnierzyka, sięgającą kolan białą komżę związaną pod szyją o szerokich rękawach, obszytą koronką oraz czerwoną stułę. U stóp świętego, na brązowej posadzce leży miecz ze złotą rękojeścią. Po lewej stronie kompozycji na tle błękitnego, zamglonego nieba ukazano nieznacznie oddalone od sienie trzy klęczące postacie chorych. Są oni ubrani w barwne stroje. Z modlitewnie złożonymi rękami zwracają się w stronę świętego. Na pierwszym planie jest to młoda dziewczyna w czerwonej sukni i białej chustce na głowie. U jej kolan leży drewniana kula. Podobna kula widoczna jest w rękach postaci ubranej na niebiesko znajdującej się za nią. Trzecia, najmniejsza postać ubrana jest na czerwono. Pod obrazem znajduje się czarny napis „S(ANCTUS) VALENTINUS PRES(BYTER)”. Poniżej, na płycinie stalli w prostokątnym, profilowanym i złoconym obramieniu umieszczono drugi napis „MALE HABENTES AD EUM ACCEDEBANT / ET SANITATEM RECIPIEBANT”.

Zarys problematyki artystycznej

Przedstawiony w Niepołomicach św. Walenty (zm. 296) wymieniany jest w „Martyrologium Rzymskim” pod datą 14 lutego dwa razy, jako kapłan rzymski, ścięty w czasie prześladowań za panowania cesarza Klaudiusza II Gota około 269 roku, oraz jako biskup Terni pod Rzymem, który po długich mękach został sprowadzony do Rzymu i tam stracony. Wszystko wskazuje na to, że chodzi tutaj o jedną i tą samą osobę, czczoną w Rzymie i Terni. Męczennik najczęściej przedstawiany jest w stroju kapłana, czasem biskupa, w momencie gdy uzdrawia chłopca z padaczki. W Niepołomicach tak właśnie ukazano św. Walentego, jako kapłana, o którego męczeństwie świadczy leżący na posadzce miecz i czerwona stuła na ramionach, w chwili gdy uzdrawia chłopca widocznego na drugim planie, za którym wstawia się jego matka klęcząca z przodu. W Małopolsce kult św. Walentego, jako patrona epileptyków był bardzo popularny, zwłaszcza w XVIII i XIX wieku, o czym świadczą dedykowane mu ołtarze i wizerunki, także obecne w sztuce ludowej. Zazwyczaj przedstawiano go jako kapłana, który z księgą w ręce uwalnia chłopca chorego na epilepsję leżącego u jego stóp, co ukazują np. dwa ludowe obrazy wiązane z malarnią częstochowską – obraz z Dziećkowic pod Chrzanowem (Muzeum Etnograficzne w Krakowie) i obraz z Gnojna pod Chmielnikiem.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Widoczne nieznaczne przetarcia na licu malowidła. W ramach pełnej konserwacji w 1978 roku Karol Pustelnik usunął przemalówki, uzupełnił grunty i ubytki warstwy malarskiej oraz rawerniksował lico obrazu.

Literatura

K. Sinko-Popielowa, Kościół w Niepołomicach, Rocznik Krakowski, 30 (1938), s. 103-104;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 52;
A. Kunczyńska-Iracka, Malarstwo ludowe kręgu częstochowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, il. 216-217;
L. Schütz, Valentin von Rom, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 8, Ikonographie der Helligen. Melitius bis Zweiundvierzig Martyrer. Register, Hrsg. W. Braunfels, Rom-Freiburg-Basel-Vien 1994, kol. 530-531;
W. Zalewski, Święci na każdy dzień, Warszawa 1995, s. 94.

Streszczenie

Pochodzące z 1766 roku przedstawienie św. Walentego w Niepołomicach wpisuje się w tradycyjną ikonografię tego świętego popularną w Małopolsce zwłaszcza w XVIII i XIX wieku, także w malarstwie ludowym. Zazwyczaj przedstawiano go jako kapłana, który z księgą w ręce uwalnia chłopca chorego na epilepsję leżącego u jego stóp.