Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Owalny obraz z przedstawieniem św. Filipa Nereusza przynależy do dekoracji zaplecka stalli ustawionych przy północnej ścianie prezbiterium kościoła w Niepołomicach. Stalle zostały wykonane w 1766 roku, o czym informuje napis na ich boku.

Opis

Święty Filip Nereusz został ukazany we wnętrzu pomieszczenia w odcieniach brązu, otwierającego się z prawej strony na pagórkowaty pejzaż. Z lewej strony kompozycji widoczny jest dolny fragment kanelowanej kolumny z bazą attycką, ustawionej na wysokim postumencie. Natomiast w górnej części obrazu z prawej strony widać fragment uniesionej błękitnoszarej kotary. Święty przedstawiony został w całej postaci w trzech czwartych. Głowę ma lekko uniesioną w lewo oraz rozłożone na wysokości bioder obie ręce z otwartymi dłońmi. Jest to starzejący się mężczyzna o ascetycznej twarzy z łysym czołem i siwymi resztkami włosów na głowie oraz podobnym zarostem. Jego twarz charakteryzuje prosty, wydatny nos i usta. Ubrany jest w czarną sutannę z białym kołnierzykiem i długą, wiązaną pod szyją, sięgającą kolan komżę. Komża pod szyją, przy rękawach i u spodu jest obszyta koronką. Głowę otacza świetlisty nimb. U stóp świętego, na brązowej posadzce leży lilia o białych kwiatach, z zieloną łodygą i liśćmi. Pod obrazem na płycinie stalli umieszczono czarny, majuskułowy napis: "S(ANCTUS) PHILIPPUS NEBIUS". Poniżej, w prostokątnej, profilowanej płycinie znajduje się inna inskrypcja: "PVDICITIA EST HONOR - CORPORVM / ORNAMENTVM MORVM S(anctus) Cyprian."

Zarys problematyki artystycznej

Wyobrażenie z Niepołomic św. Filipa Nereusza (1515-1595) wpisuje się w tradycyjną ikonografię tego świętego, jeśli chodzi o przedstawienia reprezentacyjne. Jego kult propagowali filipini (oratorianie), których założył oraz pijarzy. W Polsce św. Filip Nereusz znany był jako założyciel Polskiego Kolegium w Rzymie. Czcicielami tego świętego byli polscy królowie: Władysław IV Waza, Jan Kazimierz i Michał Korybut Wisniowiecki. Kult św. Filipa szczególnie popularny był w Wielkopolsce, w Małopolsce rzadko występują jego przedstawienia (np. Giovanni Battista Pittoni, "Modlitwa św. Filipa Nereusza", 1740-1750, ołtarz boczny w nawie głównej kościoła Mariackiego w Krakowie). Obraz w stallach w Niepołomicach zapewne był inspirowany wizerunkiem tego świętego znajdujących się w licznych drukowanych w Polsce jego żywotach w XVII i XVIII wieku. Twarz świętego przywołuje dwa popiersia portretowe z około 1590 roku wykonane jeszcze za jego życia przez Cristofora Roncallego w Santa Maria in Valicella w Rzymie, które znalazły się na odbitce drukowanej w dziele kardynała Gabriele Paleottiego pt. "De bono senectutis", Rzym 1595. Przedstawienie stojącego św. Filipa Nereusza wykonał Cristoforo Roncalli w Santa Maria in Valicella w Rzymie przed 1610 rokiem. Być może obraz w Niepołomicach jest inspirowany także popularną siedemnastowieczną grafiką anonimowego rytownika rzymskiego według Guida Reniego, "Wizja św. Filipa Nereusza", powtórzona przez Johanna Friedricha Greutera, gdzie ukazano klęczącego świętego z rozłożonymi rękami i dłońmi. U jego stóp leży kwiat lilii.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Widoczne nieznaczne przetarcia warstwy malarskiej. W ramach pełnej konserwacji w 1978 roku Karol Pustelnik usunął przemalówki, uzupełnił grunty i ubytki warstwy malarskiej oraz rawerniksował lico obrazu.

Literatura

K. Sinko-Popielowa, Kościół w Niepołomicach, Rocznik Krakowski, 30 (1938), s. 103-104.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 2. Kościoły i klasztory śródmieścia 1, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1971, s. 19, il. 371;
H. Jaromin, M. Stebart, H. Wegner, Filip Neri, [w:] Encyklopedia katolicka, red. L. Bieńkowsi i inni, t. 5, Lublin 1989, kol. 206-207;
L. Schütz, Philipps Neri, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 8, Ikonographie der Helligen. Melitius bis Zweiundvierzig Martyrer. Register, Hrsg. W. Braunfels, Rom-Freiburg-Basel-Vien 1994, kol. 207-208;
Z. Michalczyk, W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku, Warszawa 2016, s. 754, il. 367a-367b.

Streszczenie

Przedstawienie z Niepołomic św. Filipa Nereusza (1515-1595) wpisuje się w tradycyjną ikonografię tego świętego, jeśli chodzi o wizerunki reprezentacyjne. Obraz w stallach w Niepołomicach zapewne był inspirowany wyobrażeniem tego świętego znajdującym się w licznych drukowanych w Polsce jego żywotach w XVII i XVIII wieku.