Polichromia w kaplicy Branickich

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Niepołomice
Miejscowość
Niepołomice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niepołomice
Parafia
Najświętszej Panny Marii i Dziesięciu Tysięcy Męczenników
Miejsce przechowywania
kaplica Branickich przy kościele w Niepołomicach
Identyfikator
DZIELO/04746
Kategoria
polichromia ścienna
Dookreślenie zabytku
polichromia kaplicy grobowej Branickich
Ilość
1
Czas powstania
około 1742 roku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
fresk
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Polichromia w kaplicy Branickich w Niepołomicach powstała zapewne około 1742 roku, kiedy to wykonano nowe pokrycie kopuły, zmieniając nieco jej sylwetkę. Gruntowną konserwację polichromii przeprowadziła Krystyna Sokół w latach 1962-1968.

Opis

Iluzjonistyczną dekoracją malarską pokryto ściany kaplicy oraz strefę ponadcokołową: ściany tarczowe, pendentywy wokół stiukowych kartuszy herbowych oraz czaszę kopuły i wnętrze latarni. Ściany dolnej części podzielono na dwie strefy. Dolną tworzą zlokalizowane w narożach ścian iluzjonistycznie malowane pary nisz o konchach wypełnionych muszlą. W niszach ukazano osiem stojących frontalnie postaci starców, bez atrybutów i nimbów. Zapewne w ten sposób przedstawiono proroków lub apostołów. Każda z postaci ubrana jest w tunikę oraz płaszcz. Różnicuje je jedynie układ rąk, sposób kształtowania zarostu oraz kolorystyka szat. W drugiej strefie w przyłuczach arkad ukazano całopostaciowe przedstawienia uskrzydlonych aniołów trzymających narzędzia męki Pańskiej. Na ścianie wschodniej anioł prezentuje chustę Weroniki (z prawej) oraz latarnię (z lewej). Po bokach wejścia do kaplicy na ścianie północnej po prawej stronie anioł trzyma lancę i koronę cierniową, a po lewej krzyż. Z kolei na ścianie wschodniej po prawej ukazano anioła z drabiną, a po lewej z gąbką na trzcinie. Natomiast na ścianie południowej, po obu stronach zwieńczenia nagrobka, przedstawiono z prawej anioła z włócznią, a po lewej anioła z wiązką do biczowania. W tej strefie bezpośrednio przy łukach arkad wyobrażono leżące postacie geniuszy malowanych w technice en grisaille. Pod arkadą na ścianie wschodniej (ołtarzowej), ukazano dolną część owalnego jasno ugrowego baldachimu z lambrekinem i zielone, opadające paludamentum, rozsuwane kotarowo przez dwa uskrzydlone anioły. Dekoracja stanowi oprawę dla wiszącego tu obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem w bogato rzeźbionej ramie. Z kolei na ścianie zachodniej wyobrażono monumentalną scenę Zdjęcia z krzyża. Jest to zwarta kompozycja ogniskująca się na wysokim drewnianym krzyżu, z którego ściągane jest martwe ciało Chrystusa. Z dwóch stron dłuższych ramion krzyż podtrzymują dwaj aniołowie. Ciało Jezusa opuszczane jest na białym pasie tkaniny przewiązanym pod jego ramionami. Chrystus ze zwisającą głową ma ręce ułożone wzdłuż ciała. Biodra przepasane ma białym perizonium. Jego skrzyżowane nogi są ugięte i jeszcze przybite gwoździem do krzyża. Gwóźdź wyciąga z nich obcęgami mężczyzna w niebieskiej, podwiniętej koszuli. Ciało opuszczają dwaj mężczyźni widoczni za poprzecznymi ramionami krzyża, trzymający końce taśmy. Człowiek z lewej strony w niebieskiej koszuli dodatkowo odbiera drugą białą taśmę od mężczyzny ubranego w szaroczarny strój. Osoba ta stoi na drabinie opartej o poprzeczne ramię krzyża. Drugi mężczyzna za krzyżem, w brązowej koszuli, lewą ręką trzyma koniec taśmy, a w uniesionej prawej młotek. Ciało Zbawiciela podtrzymuje lewą ręką kolejny mężczyzna stojący tyłem do widza na drugiej drabinie opartej o lewe ramię krzyża. Jest on ubrany w krótkie brązowe spodenki i bladozieloną koszulę. Pod krzyżem stoi zwarta siedmioosobowa grupa. Najprawdopodobniej z prawej strony ukazano św. Jana i Matkę Boską, na środku dwóch żołnierzy w ostro zakończonych hełmach, dwie kobiety, w tym zapewne Marię Magdalenę i starca widocznego z lewej strony kompozycji. Na ścianach tarczowych nad gzymsem wyobrażono po bokach okrągłych okien siedzących czterech ewangelistów i czterech ojców Kościoła. Na ścianie wschodniej znalazł się z prawej św. Jan z orłem, który w dziobie trzyma złoty kałamarz, a po lewej św. Mateusz rozmawiający z aniołem. Z kolei na ścianie południowej po lewej stronie przedstawiono św. Marka z lwem oraz św. Ambrożego trzymającego w prawej ręce naczynie z wylewającym się miodem. Na ścianie zachodniej z lewej znalazł się czytający św. Augustyn z sercem na dłoni, a z prawej św. Grzegorz Wielki z widoczną za nim tiarą i sową. Na ścianie północnej po lewej ukazano św. Hieronima z leżącym lwem, a po prawej stronie św. Łukasz z wołem. W pendentywach wykonano malarską dekorację w formie wijącej się wstęgi, na tle której widnieją stiukowe kartusze rollwerkowe, o owalnych kaboszonowych polach czwórdzielnych w krzyż. Po stronie wschodniej w pendentywach znajdują się dwa puste kartusze z niezachowanymi herbami. Natomiast herby zachowały się w pendentywach po stronie zachodniej. Na pendentywie północno-zachodnim: Jastrzębiec, Nowina, Gozdawa, Pobóg, a na południowo-zachodnim Gryf, Kotwicz, Kotwicz, Zabawa. W kopule wyobrażono Koronację Matki Boskiej adorowanej przez różnych świętych. Scenę koronacji Marii przez Trójcę Świętą przedstawiono w części wschodniej czaszy. Ukazana frontalnie Maria klęczy ze złożonymi rękami do modlitwy na obłokach. Ma owalną twarz okoloną jasnymi długimi włosami rozsypującymi się na jej ramiona. Na uniesionej ku górze głowie ma ubraną zsuwającą się białą chustę okrywającą włosy. Madonna ubrana jest w zasłaniający jej ramiona bladoniebieski płaszcz, opadający po bokach na obłoki. Nieznacznie wyżej z prawej strony na obłokach siedzi Bóg Ojciec. Wyobrażono go w trzech czwartych w prawo. Jest to starszy mężczyzna o siwych włosach i brodzie. W wyciągniętej prawej ręce nad głową Marii wraz z Chrystusem trzyma złotą koronę w typie zamkniętym. Z kolei w lewej podtrzymuje glob ze złotym krzyżykiem. Bóg Ojciec na głowie ma tiarę papieską. Ubrany jest w szaro-niebieską szatę oraz wzorzystą złotą kapę narzuconą na ramiona i spiętą pod szyją klamrą, z połami okrywającymi nogi. Naprzeciwko siedzi Chrystus widoczny w trzech czwartych w lewo z twarzą ukazaną w profilu. W wyciągniętej prawej ręce trzyma wraz z Bogiem Ojcem koronę, a lewą podtrzymuje złote berło. Chrystus ma jasne włosy opadające puklami na ramiona i podobną krótką brodę. Na głowie ma otwartą złotą koronę. Został przedstawiony z nagim torsem, na którym zaznaczono przebity bok. Jego postać otacza narzucony na ramiona bladoczerwony całun udrapowany w formie płaszcza. Nad koroną bliżej głowy Boga Ojca widoczna jest gołębica Ducha Świętego otoczona świetlistym otokiem. Ponad sceną koronacji wokół otworu do latarni wyobrażono wirujące złocisto-szare obłoki, na tle których widać uskrzydlone główki aniołków oraz postacie mniejszych i większych aniołków, które muzykują na różnych instrumentach, bądź też trzymają gałązki palmowe lub kwiaty albo kwiaty rozsypują. Uskrzydlone główki aniołków widoczne są także pośród obłoków, na których klęczy Madonna. Z prawej strony koronacji wyobrażono dwóch biskupów. Starszy, być może św. Wojciech, został przedstawiony w postawie półklęczącej w trzech czwartych w lewo. Prawą ręką zdaje się wskazywać na scenę koronacji, lewą zaś przyciska do piersi. Ma odkrytą głowę z widocznymi siwymi włosami i taką samą brodą. Ubrany jest w niebiesko-zielonkawą kapę ze złotym kapturem zakończonym chwostem. Na ziemi przy jego stopie widoczna jest złota infuła. Świętemu przyglądają się dwaj aniołowie widoczni z tyłu. Za nim klęczy młodszy biskup z leżącym przy nim na ziemi pastorałem i mieczem. Zapewne jest to św. Stanisław ze Szczepanowa. Święty ukazany został frontalnie z prawą ręką przyciśniętą do piersi, a z lewą nieznacznie odsuniętą w bok. Ma pociągłą twarz o krótkich jasnych włosach i podobnym zaroście. Ubrany jest w albę oraz szaro-bordową kapę o złotym kapturze. Przy jego kolanach stoi złota infuła, a za nim widoczny jest anioł z gałązką palmową. Za św. Stanisławem w rozwianych szatach klęczy św. Jadwiga Śląska, którą identyfikuje bryła kościoła widoczna przy jej stopach. Postać Jadwigi ukazano w profilu z założonymi rękami przed sobą. Na głowie ma niewielką złotą koronę, spod której widoczna jest biała chusta okrywająca włosy. Ubrana jest w bladoczerwoną suknię przepasaną w talii i narzucony na ramiona bladoszkarłatny płaszcz z gronostajowym kołnierzem i obszyciem. Za św. Jadwigą stoi inna święta z odsłoniętą lewą ręką wspartą o bok. Brak atrybutu nie pozwala na jej identyfikację. Ukazano ją w trzech czwartych w prawo z głową w profilu. Ma owalną twarz z wydatnym nosem. Na głowie ma niewielką złotą koronę, spod której widać jasną chustę okrywającą włosy. Ubrana jest w złocisto-szarą suknię z krótkimi rękawami i bladoczerwony rozwiany płaszcz. Pomiędzy obiema kobietami widać dwie postacie uskrzydlonych aniołów. Za świętymi siedzi z otwartą księgą wyobrażony frontalnie św. Jana Kanty. Jest to mężczyzna w średnim wieku z wysokim czołem, krótkimi brązowymi włosami i podobną brodą. Ubrany jest w bladofioletową togę akademicką z gronostajową peleryną. Trzymana przez niego księga ma czerwone okładki. Obok św. Jana Kantego namalowano czteroosobową grupę starszych mężczyzn. Pierwszy z nich, ujętych w trzech czwartych w prawo, zdaje się przyklękając, odbierać prawą ręką palmę męczeństwa podawaną mu przez widocznego nad nim anioła. Lewą ma ułożoną wzdłuż ciała. Ma podłużną twarz widoczną z profilu, otoczoną białymi włosami i spiczastą białą brodą. Ubrany jest w rozwianą jasnobeżową szatę przewiązaną w pasie i taki sam płaszcz narzucony na prawe ramię. Lewy rękaw tuniki jest podciągnięty, odsłaniając przedramię ręki. Na lewej nodze widoczny jest sandał. Za nim przedstawiono klęczącego w ujęciu trzech czwartych w lewo zakonnika eremitę, być może św. Pawła Pustelnika w białym habicie paulińskim. Zakonnik na wysokości bioder ma rozsunięte ręce. Jego twarz o wydatnym nosie otacza krzaczasta, długa, biała broda oraz białe włosy. W głębi za nim częściowo widać dwóch innych brodatych mężczyzn w beżowych szatach. Jeden z nich trzyma w dłoni palmę. W niewielkiej odległości za grupą mężczyzn na pierwszym planie klęczy na obłoku ukazany frontalnie św. Jacek. W rękach uniesionych na wysokości piersi trzyma wieżycową, złotą monstrancję i figurę Matki Boskiej. Dominikanin został przedstawiony z wysokim łysym czołem i wianuszkiem siwiejących włosów. Jego pociągła twarz o wyrazistym nosie i wąskich, nieznacznie zaciśniętych ustach pozbawiona jest zarostu. Ubrany jest w dominikański habit z czarnoniebieskim płaszczem. Z lewej strony sceny koronacji namalowano grupę czterech świętych. Na pierwszym planie widać klęczącego św. Stanisława Kostkę, wspartego na długim kiju z przywiązanym do niego węzełkiem. Święty został przedstawiony w profilu. Ma młodzieńczą, owalną twarz z krótkimi brązowymi włosami i rumianymi policzkami. Ubrany jest w bladobeżowy płaszcz, spod którego widać jasnoseledynową szatę. Za Stanisławem Kostką wyłania się w półpostaci św. Jan Nepomucen z drewnianym krzyżem podtrzymywanym lewą ręką. Jest to dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy, z brązowymi włosami i brodą. Z prawej strony św. Stanisława Kostki ukazano stojące dwie zakonnice, św. Kingę i zapewne bł. Salomeę. Kingę ukazano frontalnie w kontrapoście z głową uniesioną ku niebu w jasnobeżowym habicie klaryski wpadającym w brąz. Księżna prawą ręką przyciska do piersi bryłę soli, a w opuszczonej lewej trzyma kwiat lilii. U jej stóp widać model kościoła klasztornego w Starym Sączu. Obok stoi najprawdopodobniej bł. Salomea. Ukazano ją w mocnym kontrapoście, z dłońmi splecionymi na piersi i spojrzeniem skierowanym ku ziemi. Ubrana jest w rozwiany szaroniebieski habit i jasny welon. Wnętrze latarni wypełniają uskrzydlone głowy aniołków na tle złocisto-szarych obłoków.







Zarys problematyki artystycznej

Malarska dekoracja kaplicy Branickich wpisuje się w tradycję iluzjonistycznych malowideł ściennych z pierwszej połowy XVIII wieku, nawiązujących do rzymskiej tradycji Andrea del Pozza. W tradycji małopolskiej zostały one zapoczątkowane dekoracją malarską z 1725 roku autorstwa malarza Wilhelma w kościele Norbertanek w Imbramowicach oraz malowidłami wykonanymi w 1733 roku w pijarskim kościele Przemienienia Pańskiego w Krakowie przez przybyłych z Moraw Franciszka Ecksteina i Józefa Piltza. Polichromia w Niepołomicach wykonana została zgodnie z założeniami kwadratury. Należy zauważyć, że iluzjonistyczna architektura została wykonana tylko w dolnej części kaplicy i jest ona nieobecna w kopule. Wydaje się, że archaizująca w swojej kompozycji scena Koronacji Marii została oparta jeszcze na siedemnastowiecznych wzorach, stąd też jej podobieństwo np. do podobnej kompozycji widniejącej na alegorycznym obrazie Łukasza Apanowicza z około połowy XVII wieku w kościele parafialnym w Głębiowicach. Także postacie aniołów trzymających narzędzia męki Pańskiej na myśl przywodzą anioły z dekoracji kaplicy św. Jacka w kościele Dominikanów w Krakowie z lat 1619-1625, będących dziełem Tomasza Dolabelli oraz aniołów z arma Christi ukazanych na drzwiach szafy brackiej Arcybractwa Najświętszego Sakramentu i Pięć Ran Chrystusa w kaplicy św. Anny przy kościele Bożego Ciała w Krakowie, namalowanych ok. 1635 roku najprawdopodobniej przez Łukasza Porębskiego. Natomiast scena Zdjęcia z krzyża jest transpozycją obrazu Petera Paula Rubensa „Zdjęcie z krzyża” z lat 1611-1614 z katedry w Antwerpii, spopularyzowanego za sprawą licznych grafik, np. miedziorytu Lucasa Vorstermana z 1620 roku. Zapewne na przekazach graficznych były także wzorowane postacie kolejnych świętych, których dobór był związany z ich kultem w Małopolsce.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Widoczne punktowanie i uzupełnianie warstwy malarskiej podczas konserwacji w dolnych partiach dekoracji.

Literatura

K. Sinko-Popielowa, Kościół w Niepołomicach, "Rocznik Krakowski, XXX, 1938, s. 90;
J.J. Kopeć, Interpretacja malowideł pasyjnych na szafach brackich z kaplicy św. Anny w krakowskim kościele Bożego Ciała, [w:] Studia do dziejów kościoła Bożego Ciała w Krakowie, red. Z. Jakubowski, Kraków 1977, s. 114-120, il. s. 115, 146-147, 162-163;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 3. Kościoły i klasztory śródmieścia 2, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1978, s. 127, il. 381-385;
Katalog zabytków, Powiat bocheński, Warszawa 1951, s. 51;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4. Kazimierz i Stradom, Warszawa 1987, s. 66, il. 229, 274-277;
B. Fischingerowa, Kaplica Branickich przy kościele parafialnym w Niepołomicach, 1961 (maszynopis), s. 6-7;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 431, il. 268;
Róg Rafał, Kościół w Niepołomicach, Kraków 1998, s. 78;
Z. Michalczyk, W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku, Warszawa 2016, s. 755, il. 368a.

Streszczenie

Polichromia w kaplicy Branickich w Niepołomicach powstała zapewne około 1742 roku, kiedy to wykonano nowe pokrycie kopuły, zmieniając nieco jej sylwetkę. W części dolnej kaplicy przedstawiono iluzjonistyczne nisze z postaciami zapewne apostołów lub proroków oraz aniołów prezentujących arma Christi, a także Zdjęcie z krzyża. W górnej części namalowano czterech ewangelistów i czterech ojców Kościoła oraz koronację Najświętszej Marii Panny adorowanej przez aniołów i świętych.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Polichromia w kaplicy Branickich", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/polichromia-w-kaplicy-branickich

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności