Matka Boska z Dzieciątkiem

Dzieje zabytku

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w ornamentalnej nastawie powstał prawdopodobnie pomiędzy 1689 a 1702 rokiem. Pierwotnie wizerunek był znacznie mniejszych rozmiarów, w formie stojącego prostokąta. Po raz pierwszy obraz „B.M.V. Claromontane”, jak był określany, wymieniono w aktach wizytacji z 1703 roku w ołtarzu w kaplicy Branickich. Nastawa utworzona była z form kwiatowych („ipsum altare pulchre in circulo florito formatum"), miała kamienną mensę z drewnianym antepedium. Jak wskazują inicjały i kartusz na retabulum, fundatorem ołtarza i obrazu był zapewne Józef Karol Lubomirski, a został on wystawiony z inicjatywy proboszcza Tomasza Olińskiego. Obraz w ornamentalnej nastawie wzmiankowany był również w aktach wizytacji z 1741 i 1748 roku. W tej ostatniej wskazano, że obraz miał srebrną sukienkę (sprawioną w 1720 roku przez ówczesnego proboszcza, a więc Pawła Bugajskiego), natomiast struktura nastawy była utworzona z ornamentu kwiatowego („Structura Ipsius in forma florum”), miała drewniany ołtarz z marmurową tablicą w centrum zawierającą jego historię. W drugiej połowie XVIII wieku obraz umieszczono w późnobarokowej nastawie zakupionej z Wieliczki. W inwentarzu z 1786 roku odnotowano, że przy obrazie znajdowało się wiele wotów. W XIX i XX wieku obraz był kilkakrotnie przemalowywany. W trakcie prac konserwatorskich wykonywanych w kaplicy od 1964 roku usunięto późnobarokowy ołtarz. Zdjęto srebrną sukienkę z obrazu i umieszczono ją w kościelnym skarbcu. Do ornamentalnej nastawy został wprawiony obraz Chrystusa u słupa i zawieszony ponownie w kaplicy Branickich. Zapewne po 2000 roku obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem wprawiono na powrót w ornamentalną ramę oraz dobudowano ołtarz z mensą. Nie wiadomo w jakim czasie obraz był powiększony do formy pola retabulum przez dosztukowanie płótna i domalowanie części kompozycji.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. W centrum siedząca Matka Boska ukazana do kolan, frontalnie, lewym ramieniem obejmuje siedzące na jej kolanie Dzieciątko, w prawej ręce z przodu trzyma berło. Twarz ma owalną, o delikatnych rysach, dużych, migdałowatych oczach, długim, prostym nosie i niewielkich, pełnych ustach, okoloną długimi brązowymi włosami, opadającymi na ramiona. Ubrana jest w różową suknię, marszczoną przy dekolcie, z dekoracyjną lamówką oraz w obfity ciemnoniebieski płaszcz zarzucony na ramiona i opadający na kolana, ze złoconą lamówką i gwiazdą na prawym barku. Na głowie ma koronę otwartą, wokół nimb gwieździsty. Dzieciątko w pozycji siedzącej, zwrócone w trzech czwartych w prawo, w lewej ręce trzyma jabłko królewskie, prawą unosi w geście błogosławieństwa. Twarz ma kwadratową o pełnych policzkach, migdałowatych oczach, małym nosie i pełnych ustach, okoloną jasnymi, kręconymi włosami. Ubrane jest w fioletową tunikę oraz czerwony płaszcz przerzucony przez kolana. Na głowie ma koronę otwartą. Postacie ukazane na pomarańczowo-brązowym tle, koncentrycznie rozjaśnionym wokół głowy Marii, którą flankują dwa niewielkie anioły z rękami złożonymi w geście modlitwy. Obraz ujęty ornamentalną ramą utworzoną z wici roślinnej przeplatanej kwiatami, tworzącą nad łukiem szczyt z medalionem w wieńcu laurowym, ze skrzyżowanymi laskami marszałkowskimi w polu zwieńczonym koroną zamkniętą. W dolnej partii ramy płaskorzeźbione przedstawienie Chrystusa i Samarytanki przy studni z inicjałami „T(homas) O(linski) D(ecanus) W(ielicensis) P(lebanus) N(iepolomicensis) V(ir) I(llustris)”.

Zarys problematyki artystycznej

Inicjały z ramy „T(homas) O(linski) D(ecanus) W(ielicensis) P(lebanus) N(iepolomicensis) V(ir) I(llustris)” wskazują na osobę proboszcza niepołomickiego Tomasza Olińskiego, który funkcję tę pełnił w latach 1689-1712 (podobne inicjały znajdują się na kamiennym lawaterzu, por. DZIELO/04793). Oliński zainicjował poważny remont kościoła w latach 1690-1696. W tym czasie głównym donatorem świątyni był Józef Karol Lubomirski (1660-1702), o czym przypomina tablica (por. DZIELO/04737). Medalion wieńczący ornamentalny ołtarzyk ze skrzyżowanymi laskami marszałkowskimi i koroną, pozwala szukać jego fundatora w osobie pełniącej urząd i godność marszałka koronnego (błędnie rozpoznane jako herb Uniwersytetu Krakowskiego). Urząd marszałka wielkiego koronnego i marszałka nadwornego koronnego pełnił właśnie Józef Karol Lubomirski. Zatem w jego osobie można szukać fundatora obrazu i ornamentalnego ołtarza, zaś w Olińskim inicjatora powstania dzieła lub po prostu ówczesnego proboszcza. Te dwie postacie pozwalają zawęzić okres powstania dzieła do lat pomiędzy 1689 a 1702, a więc pomiędzy rokiem rozpoczęcia probostwa Olińskiego, a rokiem śmierci Lubomirskiego.
Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem pierwotnie był znacznie mniejszy, dlatego nie wypełniał całego pola środkowego ornamentalnej nastawy, być może wokół wisiały wówczas wota. Dzieło miało formę stojącego prostokąta, wnosząc po wyglądzie zachowanej sukienki do obrazu z 1720 roku, sięgało poniżej stóp Dzieciątka, aż do korony Marii (choć na obrazie najstarszy fragment kończy się poniżej dłoni Marii). Oryginalnie na obrazie nie było dwóch aniołów flankujących jej głowę.
Matka Boska z Dzieciątkiem została ukazana jako Królowa Niebios, o czym świadczą atrybuty takie jak korona na głowie oraz trzymane przez nią berło czy jabłko królewskie w dłoni Dzieciątka. Jest to stosunkowo rzadkie przedstawienie, które pojawiło się w malarstwie małopolskim prawdopodobnie w XVII wieku, gdyż zachowane przykłady takiej ikonografii Matki Boskiej pochodzą wyłącznie z tego czasu, bądź stanowią dziewiętnastowieczne kopie siedemnastowiecznych wizerunków. Przedstawienia Matki Boskiej jako Królowej Niebios z XVII wieku znajdują się również w kościele w Grabiu, w klasztorze w Staniątkach (wraz dziewiętnastowieczną kopią) czy w krakowskim klasztorze Klarysek (ołtarz w oratorium).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz przemalowany, powiększony przez dosztukowanie płótna z malaturą. Obraz po konserwacji. Rama zabrudzona.

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem powstał pomiędzy 1689 a 1702 rokiem. Pierwotnie był znacznie mniejszych rozmiarów (później dosztukowano i domalowano dużą część płótna) i znajdował się w ornamentalnej nastawie w kaplicy Branickich, gdzie mieści się obecnie. Medalion z ramy nastawy i inicjały pozwalają szukać fundatora dzieła w osobie Józefa Karola Lubomirskiego, a inicjatora jej powstania w osobie ówczesnego proboszcza Tomasza Olińskiego. Matka Boska z Dzieciątkiem została ukazana jako Królowa Niebios, o czym świadczą atrybuty takie jak korona na głowie oraz trzymane przez nią berło czy jabłko królewskie w dłoni Dzieciątka.

Bibliografia