Łętownia

Opis topograficzny

Miejscowość Łętownia wchodzi w skład gminy Jordanów. Wieś jest położona w mezoregionie Beskidu Makowskiego (Średniego) na wysokości 450-850 m n.p.m. w dolinie Łętówki, która po połączeniu z Bogdanówką tworzy potok Krzczonówkę – lewy dopływ Raby. Łętownia graniczy ze Skomielną Czarną i Tokarnią od północy, Krzeczowem od wschodu, Naprawą i Jordanowem od południa oraz Osielcem od zachodu. Wzdłuż północnej granicy przebiega zielony szlak turystyczny przez Stołową Górę (841 m n.p.m.) i punkt widokowy na Groniu (810 m n.p.m), wzdłuż zachodniej granicy niebieski szlak turystyczny z Gronia do Jordanowa. Kulminacją topograficzną gminy jest Zębalowa (858 m n.p.m.), przez którą przechodzi żółty szlak turystyczny z Lubnia do Jordanowa.

Streszczenie dziejów

Pierwsze wzmianki o Łętowni pochodzą z lat sześćdziesiątych XIV wieku i dotyczą kolonizacji beskidzkich dolin podjętej z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Przez kolejne stulecie miejscowość należała do rodzin piszących się z niedalekich Banowic i Przybenic. W 1469 roku Łętownię odkupił wójt myślenicki Jordan, którego syn, Mikołaj Jordan, ufundował tutejszą parafię. Po śmierci Spytka Wawrzyńca Jordana wieś trafiła do rąk Kacpra Zebrzydowskiego, a następnie do rodzin Przerębskich, Jerliczów, Sierakowskich i Krosnowskich. W pierwszej połowie XVIII wieku jej właścicielem był Jan Lisicki cześnik owrucki, który przeprowadził się do Łętowni z Mazowsza. W XIX wieku poszczególne części miejscowości dzierżyli Kempnerowie oraz Gadomscy. Pod koniec drugiej wojny światowej walki partyzanckie prowadził na tych terenach oddział „Harnaś”, którego członków upamiętniono wystawioną w 1998 roku kaplicą Sanktuarium Pamięci Czynu Żołnierskiego Armii Krajowej. Po wojnie zabudowania dworskie rozebrano, a w jedynym zachowanym budynku w 2013 roku utworzono Izbę Regionalną.

Dzieje miejscowości

Już w 1360 roku osada o nazwie Łętownia została wspomniana w dokumencie Kazimierza Wielkiego. Władca zezwolił wówczas Mikołajowi z Uścia założyć na prawie niemieckim wieś Lubień i wyznaczył jej granice na opłotkach Łętowni oraz potokach Raba, Skwarbia i Kasina. Pięć lat później król miał podarować rycerzowi Wierzbięcie z Małoszowa swoją wieś Łętownię, leżącą między Myślenicami a granicą węgierską. Dokument potwierdzający to nadanie rzekomo został wystawiony w Żarnowcu 27 sierpnia 1365 i jest znany jedynie z wpisu do metryki koronnej dokonanego w 1504 roku na prośbę ówczesnego właściciela. Godności przypisane świadkom nadania skłoniły historyków do uznania aktu za falsyfikat, jednak inne świadectwa potwierdzają, że w tym czasie mogło dojść do podarowania Łętowni Wierzbięcie. Już w 1364 roku Kazimierz Wielki poświadczył, że bracia stryjeczni Birowa, syn Marka zwanego Tyczką oraz Ziema z Grójca, sprzedali Wierzbięcie części w Banowicach i Trzemeśni koło Myślenic. Z kolei w XV wieku potomkowie Birowy poza obiema wspomnianymi miejscowościami dzierżyli również Łętownię. Jest więc prawdopodobne, że w latach sześćdziesiątych XIV wieku Wierzbięta z Małoszowa zgromadził w swoich rękach kilka miejscowości leżących w sąsiedztwie Myślenic.

W 1439 roku Katarzyna z Banowic oddała Łętownię Janowi z Brzezia w zamian za wieś Kojszówkę i dopłatę 300 grzywien. Wkrótce jednak miejscowość wróciła do rodziny z Banowic, gdyż w 1451 roku na prośbę krewniaka Katarzyny, Marcina Birowy z Przybenic, król Kazimierz Jagiellończyk przeniósł Łętownię z prawa polskiego na niemieckie. Marcin sprzedał wówczas osadę wraz z Banowicami, Porębą i Trzemeśnią Andrzejowi z Jurczyc za 400 grzywien szerokich groszy praskich z prawem odkupu w ciągu pięciu lat. Do wykupu dziedzictwa pewnie doszło, bo w 1465 roku Katarzyna Zabrska sprzedała swojemu krewnemu Łukaszowi Piotrkowskiemu z Przybenic części ojczyste w Przybenicach, Boszczynie i Bełzowie oraz macierzyste w Trzemeśni, Łętowni i Banowicach. Wkrótce cała wieś należała do Jana Stojowskiego ze Stojowic, który w 1467 roku odstąpił Andrzejowi Banowskiemu Łętownię, Porębę i połowę Trzemeśni oraz młyn i karczmę w Banowicach. Dwa lata później, w 1469 roku, Andrzej sprzedał Łętownię wójtowi myślenickiemu i żupnikowi wielickiemu Jordanowi za 85 florenów węgierskich.

Podczas gdy od połowy XIV do połowy XV wieku dziedzice Banowic i Przybenic zarabiali na dzierżawie swoich włości, rosła w siłę rodzina Jordanów herbu Trąby piszących się z Zakliczyna, potomków pierwszego wójta myślenickiego i bachmistrza wielickiego Hanka. Jego potomek, Jordan z Zakliczyna ożeniony z Jadwigą, córką Mikołaja z Brzezia Lanckorońskiego marszałka wielkiego koronnego, w drugiej połowie XV wieku skupił w swoich rękach wójtostwo myślenickie oraz kilka okolicznych miejscowości, m.in. Malejową (na której gruncie w drugiej połowie XVI wieku założono miasto Jordanów), Wysoką oraz Łętownię. Syn Jordana, Mikołaj Jordan (później kasztelan wojnicki, starosta spiski i oświęcimski oraz wielkorządca krakowski), już w 1492 roku ufundował w Łętowni parafię dla miejscowości położonych na południe od Myślenic. Po jego śmierci w 1521 roku doszło do podziału ojcowizny między braci Spytka Wawrzyńca i Jana, który przejął m.in. Malejową i Łętownię. W 1550 roku wdowa po Janie, Anna z Iskrzyczyna, wówczas już żona Hieronima z Brzezia Lanckorońskiego, za niebagatelną kwotę 10 500 florenów sprzedała Spytkowi Wawrzyńcowi schedę po jego bracie – w tym wsie klucza myślenickiego i dochody z wójtostwa. Dziedzic zmarł w 1568 roku, nie pozostawiając męskiego potomka, a Łętownia wraz z sąsiednimi wsiami trafiły do rąk Kacpra Zebrzydowskiego, małżonka Anny, córki Spytka Wawrzyńca Jordana.

Łętownia nie wyróżniała się na tle innych folwarcznych wsi beskidzkich, w których zagrodnicy i kmiecie sąsiadowali z pasterzami pochodzenia wołoskiego. W 1851 roku ludność zamieszkującą te tereny opisał Wincenty Pol, określając ją mianem górali kliszczackich (Kliszczacy) i definiując jako lachowsko-góralską grupę przejściową między polską ludnością rolniczą napływającą z ziemi krakowskiej a miejscowymi góralami beskidzkimi i Wołochami. W latach czterdziestych XVII wieku wieś zamieszkiwała ponad setka rodzin zagrodowych, kmiecych i komorniczych, na Krzczonówce urządzono dwa młyny, a naprzeciw kościoła parafialnego, w okolicy dzisiejszego budynku szkoły podstawowej, istniał duży folwark należący do właścicieli wsi – najpierw Przerębskich, Jerliczów, a potem Sierakowskich i Krosnowskich.

W pierwszej połowie XVIII stulecia właścicielem Łętowni i Łopusznej został Jan Lisicki herbu Prus cześnik owrucki, który oddał swoje dziedzictwo na Mazowszu bratu Pawłowi i przeniósł się do ziemi krakowskiej. Jan zmarł w 1752 roku i został pochowany w Łętowni, gdzie wdowa po nim Barbara z Janickich ufundowała nową świątynię. W 1765 roku jako dziedzica miejscowości odnotowano ich syna Józefa Lisickiego, którego brat Ambroży został proboszczem w Łętowni i Jordanowie. W 1787 roku inny z braci Lisickich, Florian, podarował swoją część Łętowni bratanicy Mariannie (córce Wojciecha Lisickiego), a ostatecznie wieś znalazła się w rękach Anieli, córki kolejnego brata, Romualda członka galicyjskiego sejmu stanowego, która około 1813 roku wyszła za mąż za Michała Remera dziedzica Witanowic Górnych i części Lgoty. Michał i Aniela Remerowie po 1820 roku zamieszkali w Łętowni w dworku zbudowanym prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku i sprzedali witanowickie włości. Część miejscowości odziedziczył później ich syn Ludwik Remer.

Niepokoje połowy XIX stulecia dosięgły ukrytej w beskidzkich dolinach Łętowni. Poruszenie tutejszych chłopów w czasie rabacji galicyjskiej 1846 roku opisał łętowski pleban w kronice parafialnej: „Miał tedy wybuchnąć pożar nieporządku politycznego około 18 lutego, lecz spiskowi wcześniej odkrytemu położono tamę. Chłopi, myśląc, że ich panowie chcą powyrzynać, uderzyli tu i ówdzie na panów. Bardzo wielu pozabijali, a dwory w kilku obwodach częścią zrabowali, częścią zniszczyli […]. Makowianie oparli się chordzie dzikich górali […]. Naprawianie, jako pierwsi sprawcy niepokoju w parafii, posłuszni mojemu głosowi, nazajutrz po największej części wszystko oddali, co zrabowali, a za ich przykładem poszli pograniczni. Hyacenty Antolak z Naprawy, odniósłszy do wójta naprawskiego sadło, które w czasie rabunku porwał we dworze pana Gadomskiego, przejęty sumieniem i ambicją, gdyż był zresztą najpoczciwszym, sumiennym i religijnym człowiekiem, na pobliskim drzewie ze wstydu się powiesił”. Kapłan przekonywał ponadto, że wielki głód 1847 roku, kiedy w łętowskiej parafii zmarło ponad 1300 osób, był karą za ubiegłoroczne rozruchy.

W XIX wieku rozróżniano jeszcze poszczególne części wsi: Łętownię Dolną nad Łętówką w okolicach kościoła i dworu oraz Średnią i Górną nad potokiem Bąblowa wypływającym spod Stołowej Góry i uchodzącym do Łętówki. W 1884 roku największa posiadłość na terenie miejscowości była podzielona na trzy folwarki należące do rodziny Kempnerów i Aleksandra Roli-Gadomskiego. Już wówczas działała tu szkoła ludowa, lecz dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym doszło do rozwoju działalności społecznej wspieranej przez Mariana i Stanisława Kempnerów. Wówczas otworzono pocztę, posterunek policji, oddział Ochotniczej Straży Pożarnej, kółko rolnicze oraz Kasę Stefczyka. W latach trzydziestych Kempnerowie otworzyli we dworze własną mleczarnię zapewniającą mieszkańcom zbyt mleka. Z kolei sam dwór powiększono w 1938 roku.

W czasie drugiej wojny światowej w drewnianym domu nr 365 w przysiółku U Goryla mieścił się szpital polowy i kwatera miejscowych oddziałów Armii Krajowej. W dniach 12-23 stycznia 1945 żołnierze oddziału „Harnaś” (wchodzącego w skład odtworzonego 3. Pułku Strzelców Podhalańskich) pod dowództwem „Rosomaka” i „Bolka” w okolicach Pcimia i Łętowni rozbrajali wycofujące się grupy żołnierzy Wehrmachtu. Działania zbrojne partyzantów upamiętniono w 1998 roku, wystawiając na górze Groń Sanktuarium Pamięci Czynu Żołnierskiego Armii Krajowej. Corocznie w ostatnią niedzielę sierpnia w kaplicy odprawiana jest uroczysta msza z udziałem kombatantów.

W 1946 roku, zaraz po ustaniu działań wojennych, zdecydowano o rozebraniu zdewastowanego i zaniedbanego dworu Kempnerów. Łętownia do 1954 roku była siedzibą gminy, a potem wcielono ją w granice administracyjne gminy Jordanów. Ostatni zachowany budynek dworski w latach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nazywano „agronomówką”, a w lipcu 2013 roku otworzono w nim Izbę Regionalną, w której przechowuje się dawne narzędzia gospodarcze i elementy wystroju beskidzkich chałup.

Ciekawostki

Obok leśniczówki w Łętowni rośnie kilka dębów szypułkowych zaliczonych do grupy pomników przyrody. Największy z nich ma niemal 20 m wysokości i prawie 6 m obwodu.

Na prawym brzegu Łętówki, niecały kilometr od źródeł potoku, znajduje się piętnastometrowa odkrywka skalna fliszu karpackiego. Naprzemianległe warstwy skalne świadczą o bogactwie geologicznym Beskidów – wyraźnie widać m.in. ławicowy piaskowiec oraz mułowce i iłowce.

Bibliografia