Kościół św. Szymona i św. Judy

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Łętowni wzniesiono w latach 1488-1489 z fundacji Mikołaja Jordana z Zakliczyna. Parafię w Łętowni erygował w 1492 roku biskup krakowski Fryderyk Jagiellończyk.
Następną świątynię pw. św. Szymona i św. Judy wybudowano w XVI wieku. Według źródeł jej fundatorem i patronem był Spytek Wawrzyniec Jordan z Zakliczyna, kasztelan krakowski (1518-1568). Świątynia musiała zatem powstać przed jego śmiercią, a więc przed 1568 rokiem. Kościół był drewniany, miał trzy drewniane ołtarze oraz kamienną chrzcielnicę. W aktach wizytacji z 1618 roku wskazano, że budowla posiadała drewnianą wieżę z sobotami dookoła niej i dwa dzwony oraz malowany strop wewnątrz. W aktach wizytacji z 1655 roku nosiła już wezwanie świętych Szymona i Judy oraz św. Walentego. Kult tego ostatniego w parafii łętowskiej miał swój początek właśnie w pierwszej połowie XVII wieku. W kościele odnotowano stalle i ławkę w prezbiterium, chór muzyczny z organem oraz trzy murowane, niekonsekrowane ołtarze. W dokumentach powizytacyjnych z 1728 roku wskazano w świątyni trzy ołtarze, główny Chrystusa Ukrzyżowanego oraz dwa boczne – Matki Boskiej i św. Walentego, wszystkie niekonsekrowane. W prezbiterium, po bokach ołtarza głównego opisano dodatkowe dwa – Wniebowzięcia Matki Boskiej i Matki Boskiej. Kościół w 1760 roku został przeniesiony do Krzeczowa. Na jego miejsce w latach 1760-1765 wybudowano nową, obecną świątynię. Jej fundatorką była ówczesna dziedziczka Łętowni i Łopusznej, Barbara z Janickich Lisicka. W aktach wizytacji z 1765 roku wskazano, że w nowo wybudowanym kościele znajdują się jeszcze dawne ołtarze, ale mają być sprawione nowe przez fundatorkę kościoła („In Ecclesia altaria sunt antiqua, sed quoniam Magnifica Fundatrix per quam est fundata Ecclesia etiam alteria nova”). Wyposażenie powstało zatem po 1765 roku. Około 1767 roku wykonano rokokową polichromię kościoła. Świątynia została poświęcona 24 października 1776 przez Franciszka Potkańskiego. Z inicjatywy proboszcza Ambrożego Lisickiego (1776-1817), syna fundatorki kościoła, rozbudowano świątynię o wieżę wzniesioną w latach 1776-1779. W 1779 roku sprawiono również ambonę.
W latach 1828-1829 naprawiono dach kosztem kolatorów, a w 1849 roku pobito cały kościół nowymi gontami. W 1894 roku wystawiono dwie bramki w murze kościoła i odnowiono otaczający go mur. W 1895 roku pobito dach kościoła z jednej strony, położono nową posadzkę w prezbiterium oraz wymieniono część „zgniłych” ścian na nowe. Rok później przystąpiono do restauracji wieży kościelnej. Prace objęły nowy szalunek, w przyziemiu wykonano przedłużenie nawy kościoła oraz wycięto nowe okno. W 1902 roku decyzją komitetu parafialnego rozpoczęto prace restauracyjne w świątyni łętowskiej. „Odmalowanie kościoła powierzono p. Piotrowi Niżyńskiemu [Nizińskiemu] artyście malarzowi z Krakowa by przeprowadził pierwotne malowanie sprzed 135 laty. Wykonał ją za 4 400 koron, odmalował dzwonnice która stanowi przedłużenie kościoła”. W zakres prac wchodziło również odmalowanie zakrystii i konfesjonałów kosztem 148 koron. Wyposażenie kościoła zostało pozłocone przez Jana Haltaja za 2752 koron. W nawie i kaplicach położono nową posadzkę za sumę 1000 koron. W kościele i kaplicach wprawiono nowe okna, odnowiono ławki w nawie oraz balaski wokół ołtarza głównego, wzmocniono konstrukcję babińca. Sprawiono dwa witraże do prezbiterium. W okresie pierwszej wojny światowej zarekwirowano z kościoła największy dzwon, ale pozostały dwa małe, w tym jeden pęknięty. W 1930 roku zakupiono do kościoła dwa nowe dzwony w pracowni Karola Schwabe w Białej kosztem 8000 zł oraz naprawiono pęknięty dzwon. Konsekracja dzwonów miała miejsce 28 października 1930. W tym samym czasie organmistrz Bartłomiej Ziemiański ze Szczyrzyca wyczyścił i nastroił organy, dodał do nich jeden głos i naprawił miech kosztem 750 zł. W latach 1960-1961 zelektryfikowano kościół i podłączono instalację radiofoniczną.
Od 1968 roku w świątyni trwały prace remontowe i konserwatorskie. W ich ramach wykonano nowe fundamenty, naprawiono dzwonnicę, pozłocono ołtarze i odrestaurowano polichromię wnętrza, położono również nowe pokrycie dachu. W 1992 roku urządzono pod wieżą kaplicę Miłosierdzia Bożego od południa, później zaś drugą bł. Jana Brunona Zembola od północy. W 1998 roku zakupiono nowe ławki do kościoła. Wybudowano również nowe ogrodzenie wokół świątyni.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, elewacje jednolite, szalowane z listwowaniem, wzmocnione lisicami, wieża o konstrukcji słupowej. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Budynek na kamiennym podmurowaniu przesłoniętym daszkiem gontowym. Kościół orientowany, jednonawowy z dwiema kaplicami o charakterze transeptu zamkniętymi wielobocznie, na planie krzyża łacińskiego, o węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Do wschodniej ściany prezbiterium przylega ogrójec w formie kapliczki, od północy zakrystia na planie prostokąta. Na skrzyżowaniu nawy z południowym ramieniem transeptu kruchta na planie prostokąta. Od zachodu do nawy przylega wieża na planie kwadratu, otoczona sobotami. Prezbiterium i nawa nakryte pozornym sklepieniem tej samej szerokości, obwiedzionym dużym, profilowanym gzymsem podtrzymywanym w nawie przez dwie pary filarów o kanelowanych trzonach, na cokołach. Sklepieniu nawy głównej towarzyszą płaskie i niższe stropy z fasetami w przestrzeniach bocznych. Ściany boczne nawy zwieńczone profilowanym gzymsem. Pomiędzy nawą a prezbiterium otwór tęczowy w formie odcinkowej arkady podtrzymywanej przez filary o kanelowanych trzonach z belką o falistym zarysie. Kaplice boczne otwarte do nawy odcinkowymi arkadami podtrzymywanymi przez filary o kanelowanych trzonach, na cokołach. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, o wybrzuszonej środkowej części, podparty na dwóch filarach o kanelowanych trzonach, na cokołach. Posadzka z płyt ceramicznych. Elewacja frontowa w postaci wieży otoczonej sobotami. Na osi frontowej ściany sobót płytka kruchta zwieńczona gzymsem z przyczółkiem wypełnionym motywem „słoneczka”, przykryta dwuspadowym dachem. Drzwi dwuskrzydłowe, drewniane z okuciami. Korpus wieży podzielony poziomo daszkiem okapowym w dwóch trzecich wysokości, na froncie okno. W dolnej części małe otwory dzwonne z trzech stron, w górnej części duże otwory dzwonne z czterech stron. Wieża zwieńczona hełmem baniastym z latarnią. Ściany sobót szalowane z poziomym listwowaniem, przekryte mansardowym dachem gontowym, na północnej i południowej ścianie dwie pary okien w formie leżącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym. W elewacji południowej cztery otwory okienne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, w partii prezbiterium z witrażami. Na elewacji wschodniej ogrójec w formie nadwieszonej kapliczki nakrytej dwuspadowym daszkiem z grupą Ukrzyżowania. W elewacji północnej dwa otwory okienne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym. W zakrystii małe kwadratowe okienko. W obu ramionach transeptu analogiczne jak w elewacjach otwory okienne na wschodniej i zachodniej ścianie. Kościół nakryty dachami gontowymi, wyższym nad nawą, niższym nad prezbiterium, dwuspadowym nad nawą oraz wielospadowym nad prezbiterium i ramionami transeptu; nad zakrystią i kruchtą boczną dachy dwuspadowe. W połowie długości dachu, nad nawą, od strony prezbiterium wznosi się ponad kalenicą wieżyczka na sygnaturkę, obita blachą, na ośmiobocznym trzonie, z latarnią zwieńczoną niewielkim baniastym hełmem z latarnią.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Łętowni jest jedną z największych i najcenniejszych drewnianych świątyń w Małopolsce, gdyż zachowany jest do dziś bez większych zmian od czasu jego budowy. Wpisuje się w nurt w osiemnastowiecznym budownictwie drewnianym, w którym na tradycyjne rozwiązania przestrzenne narzucono formy barokowe. Budynek w układzie konstrukcyjno-przestrzennym nawiązuje do tradycyjnych rozwiązań typu jednonawowego kościoła z węższym prezbiterium. W omawianej świątyni objawiają się jednak charakterystyczne dla XVIII wieku zmiany konstrukcyjne. Nawa została rozbudowana o kaplice boczne tworzące transept, nadając kościołowi plan krzyża łacińskiego. Przybudowana do korpusu wieża-dzwonnica jest znamienna dla tego okresu, choć występuje stosunkowo rzadko. W kościele łętowskim wieża została obudowana sobotami, zapewne w nawiązaniu do architektury poprzedniego drewnianego kościoła z XVI wieku (obecnie w Krzeczowie). W związku z odrzuceniem dawnego systemu konstrukcyjnego więźbowo-zaskrzyniowego, zrezygnowano z budowy więźby storczykowej, czego efektem jest zróżnicowanie wysokości dachów nawy i prezbiterium. W osiemnastowiecznych kościołach drewnianych nastąpiła również ogólna zmiana proporcji budynków, mianowicie podwyższono ściany, przez co powiększono przestrzeń wnętrza oraz obniżono nachylenie dachów.
W przeciwieństwie do tradycyjnego schematu wywodzącego się jeszcze ze średniowiecza, w XVIII wieku okna zaczęto umieszczać na obu bocznych elewacjach, a nie wyłącznie po stronie południowej. Narzuca to symetrię i rytm podziałom ścian na zewnątrz i wewnątrz budynku. Charakterystycznym elementem nowożytnych kościołów drewnianych stały się wieżyczki na sygnaturkę. Razem z wieżą, oba hełmy stanowią dominujące elementy wertykalne bryły kościoła, a ich forma jest charakterystyczna dla XVIII wieku.
Wnętrze kościoła w Łętowni nakryte jest znamiennym dla czasu powstania budynku sklepieniem pozornym (nie spełniało funkcji konstrukcyjnej, ale naśladowało kolebkowe sklepienie kościołów murowanych), wspólnym dla prezbiterium i nawy, wyodrębnionym dużym gzymsem. W omawianym budynku sklepieniu nawy głównej towarzyszą płaskie stropy przestrzeni bocznych zaokrąglone fasetami. We wnętrzu silnym akcentem są również wyeksponowane za pomocą arkad łuk tęczowy i wejścia do kaplic bocznych, a także parapet chóru muzycznego. Duże oddziaływanie we wnętrzu miała również polichromia podkreślająca podziały i otwory, z wykorzystaniem efektów iluzjonistycznych (portale obramienia okien).

Streszczenie

Pierwszy kościół w Łętowni wzniesiono w latach 1488-1489 z fundacji Mikołaja Jordana z Zakliczyna. Parafię w Łętowni erygował w 1492 roku biskup krakowski Fryderyk Jagiellończyk. Następną świątynię pw. św. Szymona i św. Judy wybudowano przed 1568 rokiem z fundacji Spytka Wawrzyńca Jordan z Zakliczyna (przeniesiona do Krzeczowa w 1760 roku). Na jej miejsce w latach 1760-1765 wzniesiono nową, obecną budowlę. Jej fundatorką była ówczesna dziedziczka Łętowni i Łopusznej, Barbara z Janickich Lisicka. Z inicjatywy jej syna Ambrożego Lisickiego, który został proboszczem parafii łętowskiej, w latach 1776-1779 wybudowano wieżę-dzwonnicę kościoła. Świątynia była odnawiana na przełomie XIX i XX wieku. Szeroko zakrojone prace restauracyjne i konserwatorskie trwały od 1968 roku. Kościół w Łętowni jest jedną z największych i najcenniejszych drewnianych świątyń w Małopolsce, gdyż zachowany jest do dziś bez większych zmian od czasu jego budowy.

Bibliografia