Krempachy

Opis topograficzny

Krempachy są położone we wschodniej części Kotliny Nowotarskiej i zarazem w północnej Zamagurza Spiskiego. Jest to region o charakterze rolniczym z roślinnością iglastą, którego przewyższenia wahają się między 500 a 700 m n.p.m. Przez wieś przepływa rzeka Białka, wyznaczająca historyczną granicę rozdzielającą dawniej Koronę Polską od Królestwa Węgier. W pobliżu znajdują się miejsca o wyjątkowych walorach turystycznych, jak Jaskinia Obłazowa, przełom Białki czy Jezioro Czorsztyńskie. Krempachy sąsiadują z Nową Białą, Trybszem, Frydmanem, Dębnem Podhalańskim, Harklową i Łopuszną.

Streszczenie dziejów

Najstarsze wzmianki źródłowe wskazują, iż kolonizację Zamagurza powierzono węgierskiej rodzinie Berzewiczych. W XVI wieku wieś weszła w posiadanie rodziny Horváthów Stansithów, którzy dzierżyli klucz dunajecki nieprzerwanie do połowy XIX stulecia. Zgodnie z wizytacją kapituły spiskiej przeprowadzoną w 1655 roku, w miejscowości żyło 177 katolików, lecz większość władzy skupiała niewielka grupa luteranów (30 osób). Intensywna misja rekatolicyzacyjna Spisza zakończyła się około 1700 roku sukcesem Kościoła katolickiego. W latach 1709-1711 region nawiedziła epidemia dżumy, dziesiątkując tutejszą ludność. Do połowy XVIII wieku wieś liczyła już prawie 450 osób. Po wygaśnięciu rodziny Horváthów Stansithów Niedzicę z przyległościami nabyli Salamonowie i Jugenfeldowie. W 1843 roku liczba mieszkańców w Krempachach sięgnęła 890 osób, utrzymując się na podobnym poziomie przez następne półwiecze. Wprowadzenie dużego zakresu autonomii w Królestwie Galicji i Lodomerii w latach sześćdziesiątych XIX stulecia wzmogło patriotyczne nastroje wśród Polaków i Słowaków. Jednak zmiany przyniosło dopiero zakończenie wojny w listopadzie 1918 roku, kiedy proklamowano niepodległe Rzeczpospolitą i Czechosłowację. Jednym z głównych problemów nowych państw było wytyczenie dzielących je granic, które ostatecznie oparto o pasmo Tatr z przydzieleniem Polsce Zamagurza. Dla nowych terenów powołano tymczasowy, komisaryczny powiat spisko-orawski. Jak się okazało, najważniejszym zadaniem stojącym przed nową administracją była likwidacja obowiązującej ciągle pańszczyzny. W Krempachach uprawiano wówczas głównie owies, jęczmień i kartofle oraz hodowano bydło rogate. Reformy objęły również system edukacji. We wrześniu 1939 roku armia generała Ferdinanda Čatloša razem z jednostkami niemieckimi przekroczyła granicę z Rzeczpospolitą w rejonie Jurgowa, wytyczając nową granicę na rzece Białej. Niebawem w okolicy powstały tajne szlaki kurierskie podziemia konspiracyjnego, a także miejsca nielegalnego przemytu towarów spożywczych, broni czy nawet ludzi. Na początku 1944 roku Armia Krajowa zawiązała na Spiszu struktury partyzantki niepodległościowej. Pierwsze jednostki bolszewików pojawiły się w okolicy w styczniu 1945 roku. We wczesnym okresie komunizmu urzędnicy szybko podjęli się parcelacji majątku Salamonów z Niedzicy. Dzięki samoorganizacji rolników wkrótce we wsi powstała gminna spółdzielnia „Samopomoc Chłopska". Rzemiosło nadal opierało się na usługach stolarskich, ciesielskich, ślusarskich i kowalskich. Zgodnie z reformą podziału administracyjnego w 1955 roku powołano Gromadzkie Rady Narodowe, włączając Krempachy do gromady w Łopusznej. W Krempachach do dziś przetrwał historyczny układ zabudowy wsi z charakterystycznymi domami i stodołami na obrzeżach.

Dzieje miejscowości

Osadnictwo w pobliżu Krempach sięga okresu paleolitu, kiedy pobliską Jaskinię Obłazową zamieszkiwały grupy neandertalczyków. Podczas badań archeologicznych prowadzonych przez profesora Pawła Valde-Nowaka z Uniwersytetu Jagiellońskiego odkryto słynny bumerang wykonany z ciosu mamuta, datowany na około 30 tysięcy lat p.n.e. (znaleziono także ozdobne amulety i paciorki oraz muszlę służącą szamanom do odprawiania obrzędów rytualnych). Dziś naukowcy łączą efekty powyższych wykopalisk z tzw. kulturą pawłowską, promieniującą wówczas z Moraw i charakteryzującą się występowaniem figur określanych jako „paleolityczne Wenus”. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy osadnictwo w regionie utrzymywało się przez kolejne tysiąclecia (neolit, mezolit, epoki brązu i żelaza), sięgając okresu Imperium Rzymskiego i wędrówek ludów. Na początku XI stulecia Bolesław Chrobry podbił Spisz, włączając niniejsze tereny w granice swojego państwa. Po jego śmierci w 1025 roku władza Polaków nad regionem stopniowo zanikała, sięgając już w drugiej połowie XI wieku linii Tatr. Sojusz Piastów z Królestwem Węgier i nienaruszalność granic miało przypieczętować małżeństwo Judyty, córki Bolesława Krzywoustego z Gejzą II, synem Beli II. Niestety nie zostało ono zawarte, bowiem w okresie rozbicia dzielnicowego, jakie nastąpiło po śmierci Krzywoustego w 1138 roku, obie dynastie nie potrzebowały już wzajemnego wsparcia politycznego. Tymczasem władca Węgier Władysław I zakładał po drugiej stronie gór stanice wojskowe dla oddziałów kopijników (ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej). W pierwszej ćwierci XIII wieku król Andrzej II zaczął sprowadzać na Spisz niemieckich kolonizatorów, których zadaniem była organizacja sieci osadniczej w postaci licznych lokacji miast i wsi na prawie magdeburskim. Akcja przybrała na intensywności po najeździe Tatarów w 1241 roku za panowania monarchy Beli IV. Nieco wcześniej książę Leszek Biały oraz biskupi krakowscy czynili starania o objęcie jurysdykcją świecką i kościelną rejonów podolinieckiego i lubowelskiego. Co więcej, w drugiej połowie XIII stulecia o niniejsze ziemie zabiegała też Kunegunda (Kinga) z dynastii Arpadów, żona Bolesława Wstydliwego i założycielka klasztoru Klarysek w Starym Sączu (później uznana za świętą). Niewątpliwie na początku XIV wieku nieduża cześć Górnego Spisza należała do króla Polski i Czech Wacława II. Roszczący sobie prawa do tronu krakowskiego Władysław Łokietek wszedł wówczas w sojusz z pretendentem do korony węgierskiej Karolem Robertem oraz z palatynem Amadejem Abą i być może z rodziną Berzewiczych. Ceną wsparcia militarnego była utrata nie tylko Podolińca i Lubowli, ale też dziewiczego, niezamieszkanego rejonu w dorzeczu Białki i Dunajca, zwanego Zamagurzem. Przypieczętowaniem zwycięstwa Łokietka nad Przemyślidami, biskupem Janem Muskatą i wójtem Albertem była koronacja Piasta w katedrze wawelskiej w 1320 roku (po ślubie jego córki Elżbiety z Karolem Robertem Andegaweńskim granicę między państwami ostatecznie wytyczono na linii Tatr, z wyjątkiem terenów sięgających po rzekę Białkę i Dunajec). Wcześniej, bo około 1310 roku węgierski władca powierzył misję kolonizacji niezamieszkanego terytorium rycerzowi Kokoszce, protoplaście możnej rodziny Berzewiczych. Wraz z przybyciem niemieckich osadników przystąpiono do lokacji Frydmana, Kacwina i Łapsz Niżnych oraz wzniesiono zamek w Niedzicy. Na przełomie XIV i XV wieku Spisz stał się ważnym elementem układu zawartego pomiędzy Władysławem Jagiełłą a królem czeskim i niemieckim Zygmuntem Luksemburskim. Za cenę zachowania neutralności w konflikcie z Zakonem Krzyżackim w 1412 roku przyszły cesarz zastawił polskiemu monarsze warownie w Lubowli z Podolińcem i 13 miastami spiskimi.

Najstarsza źródłowa wzmianka na temat Krempach, nazywanych wówczas „Bélakorompa” (Kręty Potok), pochodzi z 1439 roku. Szczęśliwie osada uniknęła zniszczeń w trakcie wojen z husytami, którzy wcześniej splądrowali pobliskie Kacwin i Łapsze Niżne. W 1463 roku syn ostatniego z wyżej wymienionych, Jan Schwarz Berzewiczy, sprzedał część ojcowizny węgierskiemu szlachcicowi i żupanowi spiskiemu Emerykowi Zapolyi. Składało się na nią dziewięć wsi, tworzących klucz majątkowy zwany państwem dunajeckim. Władza Zapolyów na Zamagurzu trwała do 1528 roku, kiedy Jan Zapolya powierzył dominium niedzickie oraz funkcję żupana spiskiego wojewodzie sieradzkiemu, Hieronimowi Łaskiemu. W 1535 roku jego syn Olbracht zastawił część Krempach prepozytowi spiskiemu Janowi Horváthowi Palocsayowi, który w 1565 roku wydzierżawił już całą miejscowość swym krewnym, rodzinie Stansithów de Gradecz (ze Strażek). Jak się niebawem okazało nowi zarządcy dóbr dosyć szybko ulegli prądom reformacyjnym, przyjmując nauki Marcina Lutra i zamieniając kościół na zbór ewangelicki. W XVII wieku strona polska oraz kapituła spiska rozpoczęły intensywną akcję rekatolicyzacji ziem zagarniętych przez protestantów. Pierwsze wtórne konwersje dziedziców klucza dunajeckiego, Andrzeja i Stefana Horvátha Palocsaya, nastąpiły w 1638 roku. Później wicearchidiakon Orawy Jana Szechowicz próbował nawrócić właściciela Krempach, Baltazara Horvátha Stansitha, siłą konsekrując lokalną świątynię pw. św. Marcina (która notabene spłonęła w 1646 roku). Warto tu nadmienić, iż według wizytacji kanonickiej z 1655 roku wieś zamieszkiwało ponad 170 katolików, nieustannie doświadczających przykrości od niewielkiej grupy luteranów (30 osób), skupiających niemal pełnię władzy w miejscowości. Konflikt trwał jeszcze przez kilka lat, kończąc się ostatecznie zwycięstwem Kościoła rzymskokatolickiego na przełomie XVII i XVIII stulecia.

W latach 1709-1711 Spisz nawiedziła epidemia dżumy, dziesiątkując tutejszą ludność. Zgodnie z tekstem kolejnej wizytacji przeprowadzonej przez kapitułę spiską Krempachy szybko podniosły się po zarazie, gdyż w 1731 roku liczyły już 442 wiernych. Napływ nowych osadników niewątpliwie był podyktowany sukcesem akcji odzyskiwania świątyń zamienionych wcześniej na zbory oraz surowymi obostrzeniami prawnymi, utrudniającymi dalszą koegzystencję protestantów z katolikami. W 1769 roku Cesarstwo Austriackie po pretekstem utworzenia kordonu sanitarnego przed rzekomą zarazą zajęło Podhale, Zamagurze i ziemię sądecką. Jak się wkrótce okazało, powyższa aneksja była wstępem do pierwszego rozbioru Polski, ratyfikowanego trzy lata później przez państwa ościenne. W inwentarzu dóbr klucza dunajeckiego spisanym w latach 1771-1773 wykazano, że większa część Krempach należała dalej do Stansithów (40 gospodarstw chłopskich i 5 zagród żelarskich, czyli pańszczyźnianych), a mniejsza do ich krewnych, Horváthów Palocsayów (14 gospodarstw i 2 zagrody). Rodzina ze Strażek dzierżyła włości do połowy XIX stulecia, kiedy po wygaśnięciu głównej i bocznych linii majątkiem podzielili się Salamonowie i niemiecko-węgierscy Jugenfeldowie. W 1843 roku liczba mieszkańców we wsi sięgnęła 890 osób, utrzymując się na podobnym poziomie przez następne półwiecze pomimo częstych epidemii tyfusu z lat 1865, 1873 i 1889 (ostatnia zaraza pochłonęła 112 ofiar, gwałtownie zmniejszając populację do około 700 „dusz”). Wskaźniki stopniowo spadały do zakończenia pierwszej wojny światowej, co wiązało się ze wzmożoną emigracją ludności Podhala i Spisza do Stanów Zjednoczonych od początku XX wieku oraz wyniszczającym konfliktem zbrojnym, którego skutki dotkliwie odczuli poddani cesarsko-królewskiej monarchii austro-węgierskiej.

Wprowadzenie dużego zakresu autonomii w Królestwie Galicji i Lodomerii w latach sześćdziesiątych XIX stulecia wzmogło patriotyczne nastroje wśród Polaków i Słowaków zamieszkujących górzysty region Tatr. W prace nad obudzeniem świadomości narodowej angażowało się przede wszystkim katolickie duchowieństwo, pozostające w opozycji do niemieckojęzycznego mieszczaństwa czy węgierskiej szlachty. Zasadnicze zmiany przyniosło dopiero zakończenie wojny w listopadzie 1918 roku, kiedy proklamowano niepodległe Rzeczpospolitą i Czechosłowację. Jednym z głównych problemów nowych państw było wytyczenie dzielących je granic. Obie strony powołały członków do specjalnej komisji, mającej rozstrzygnąć sporne kwestie przynależności Spisza i Orawy. Polską delegację reprezentowali dyplomata Stanisław Grabski i historyk Władysław Semkowicz. Niestety ani ożywione dyskusje na posiedzeniach komisji, ani propozycje amerykańskiego prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, aby wyznaczyć granicę na rzece Białej, nie przyniosły oczekiwanych skutków, wobec czego zdecydowano się na przeprowadzenie plebiscytu. Obie grupy szybko zorganizowały prasę propagandową. W obliczu wojny z bolszewicką Rosją Polska musiała wycofać się z plebiscytu, oddając decyzję w sprawie granicy tzw. Radzie Ambasadorów. Na mocy układów zawartych w belgijskim Spa latem 1920 roku Zamagurze trafiło do Rzeczpospolitej. W celu unormowania stosunków między miejscową ludnością, a świeżo utworzonym państwem, dla nowych terenów powołano tymczasowy, komisaryczny powiat spisko-orawski z ekspozyturą w Łapszach Wyżnych. Starostą mianowano zasłużonego działacza niepodległościowego i lekarza Jana Bednarskiego, który stanął on przed niełatwą misją przekonania mieszkańców regionu do poparcia odrodzonej Rzeczpospolitej. Wbrew pozorom wielu chłopów nie odczuwało związku z Polską, utożsamiając się bardziej ze Słowacją. Na taką postawę niejednokrotnie wpływały czynniki ekonomiczne, gdyż po ustaleniu granicy duża część rolników straciła bezpośredni dostęp do swoich pól, łąk i lasów oraz rynków zbytu, ulokowanych po drugiej stronie gór. W Krempachach uprawiano wówczas głównie owies, jęczmień i kartofle oraz hodowano bydło rogate (krowy i woły). Co ciekawe, najważniejszym zadaniem stojącym przed nową administracją była likwidacja obowiązującej ciągle pańszczyzny zwanej żelarką (zniesionej dopiero w 1931 roku). Na Spiszu odrabiało ją około 50 rodzin, pracujących i żyjących w majątkach szlacheckich należących nadal do Jugenfeldów i Salamonów urzędujących w zamku w Niedzicy. Dzięki subwencjom państwowym chłopom umożliwiono „wykupienie” się od powinności wobec ziemiaństwa (ci uzyskali finansowe odszkodowania) z zachowaniem użytkowanych nieruchomości. Reformy objęły również system edukacji, odziedziczony w dużej mierze po monarchii austro-węgierskiej. Przeważały szkoły jednoklasowe z placówkami utrzymanymi w nie najlepszym stanie oraz doskwierał brak wykwalifikowanej kadry. Inspektor oświaty Wendelin Haber starał się skompletować grupę około 40 nauczycieli, co nie było łatwe ze względu na niepewną przyszłość regionu, a także niskie zarobki i słabe warunki bytowe. Jednak z czasem ciężka praca przyniosła zaskakujący efekt, nie tylko w dziedzinie edukacji, ale też pod względem społecznym (np. integracja kobiet na popularnych kursach z krawiectwa prowadzonych przez szkoły zawodowe). W 1924 roku zniesiono tymczasowe starostwo spisko-orawskie oraz czyniono działania mające na celu rewindykację granicy poprzez wymianę polskojęzycznej Jaworzyny na bliższe Słowacji Kacwin i Niedzicę.

W miesiącach poprzedzających wybuch drugiej wojny światowej Słowacy inwestowali w budowę fortyfikacji obronnych po drugiej stronie Tatr. We wrześniu 1939 roku armia generała Ferdinanda Čatloša razem z jednostkami niemieckimi najechała Rzeczpospolitą w rejonie Jurgowa i Krościenka nad Dunajcem. W przeciągu 14 dni zaanektowano Spisz, wytyczając nową granicę z Generalnym Gubernatorstwem na rzece Białej. Zajęte ziemie pospiesznie opuszczali przedstawiciele dawnej administracji oraz polscy duchowni, „robiąc” miejsce dla władz okupacyjnych. Chwilowo zamknięto szkoły, wznawiając naukę w znacznie zmodyfikowanej formie w 1940 roku. W Krempachach funkcjonowała dwuklasowa placówka skupiająca około 100 uczniów. Świeżo sprowadzeni nauczyciele i księża wykładali przede wszystkim słowacką ortografię, gramatykę i literaturę oraz geografię i historię tego młodego kraju. Co interesujące, paradoksalnie poprawiła się sytuacja materialna wielu mieszkańców Zamagurza. Najpierw po korzystnym kursie wymieniono złotówki na korony, chroniąc ludność od nagłej utraty pieniędzy. Wprawdzie obowiązywał system kartkowy z przydziałem na mąkę i cukier, ale obowiązkowe kontyngenty były niskie – w zależności od rozmiaru gospodarstwa płacono w zbożu, sianie, kartoflach, grzybach czy nawet miodzie. Ponadto Niemcy skupowali po wysokich cenach mięso oraz ochoczo zatrudniali Słowaków do prac budowlanych na terenie całej Rzeszy. Od wiosny 1942 roku stopniowo eksterminowano Żydów, często przejmując ich mienie oraz prowadzone wcześniej karczmy i tartaki. Warto dodać, że przez Spisz biegły szlaki kurierskie podziemia konspiracyjnego, a także drogi nielegalnego przemytu wszelkiego rodzaju towarów spożywczych i przemysłowych, broni czy nawet ludzi. Na początku 1944 roku Armia Krajowa zawiązała w okolicy struktury partyzantki niepodległościowej (oddziały „Wichra”, „Zawiszy” i „Lamparta”), aktywnej głównie po wybuchu antyniemieckiego powstania w Bratysławie (28 sierpnia). Naziści rozpoczęli wówczas wznoszenie umocnień przygranicznych, mających powstrzymać natarcie armii radzieckiej. Pierwsze jednostki bolszewików pojawiły się na Spiszu w styczniu 1945 roku, „wyzwalając” region w ciągu miesiąca. Dwa lata później kosztem utrzymania Zaolzia socjalistyczna Czechosłowacja odstąpiła Polskiej Republice Ludowej tereny za rzeką Białą, wracając tym samym do status quo sprzed wojny.

W związku z reformą rolną z 1946 roku już we wczesnym okresie komunizmu urzędnicy podjęli się parcelacji majątku Salamonów z Niedzicy. Na fali samoorganizacji rolników wkrótce we wsi powstała gminna spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, zlewnie mleka i piekarnie. Większość gospodarstw chłopskich liczyła średnio około 6 ha z dużymi udziałami w łąkach i lasach. Wzorując się na sąsiednim Podhalu, znacznie rozwinięto hodowlę owiec i bydła mlecznego. Rzemiosło ciągle obejmowało głównie usługi stolarskie, ciesielskie, ślusarskie, kowalskie czy nawet młyńskie. Zgodnie ze zmianą podziału administracyjnego w 1955 roku powołano Gromadzkie Rady Narodowe, włączając Krempachy do gromady w Łopusznej. Jednocześnie mniejszość słowacka zawiązała Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce, wydające gazetę „Život” (funkcjonujące w latach 1967-1985 jako Towarzystwo Kulturalne Czechów i Słowaków). W 1975 roku zlikwidowano powiaty oraz przywrócono gminy jednostkowe, przydzielając wieś do województwa nowosądeckiego i okręgu w Nowym Targu. Powyższy stan trwał do 1998 roku, kiedy po wyborach parlamentarnych Akcja Wyborcza Solidarność (uzyskała na Spiszu ponad 65% poparcia) przeforsowała kolejną reformę administracyjną, tworząc 16 województw z podziałem na powiaty i gminy. Transformacja ustrojowa odbiła się na Zamagurzu dużym bezrobociem, wymuszającym po 1989 roku emigrację mieszkańców do większych miast czy nawet za granicę (lokalny przemysł nadal skupiał się jedynie wokół piekarni i cukierni). Z czasem rozbudowano sieć wodociągową, kanalizacyjną i drożną oraz powiększono bazę noclegową (niewątpliwie przyczynił się do tego wzmożony ruch turystyczny i nowe połączenia autobusowe z Krakowem). W latach 1995-1996 Spisz odwiedzili m.in. prezydent Lech Wałęsa i prymas Józef Glemp. W regionie nadal prężnie działa mniejszość słowacka, inicjująca liczne imprezy okolicznościowe (przegląd folklorystyczny i dni kultury). Po ponad trzydziestoletnich pracach w 1997 roku otwarto zaporę na Dunajcu, tworząc zalew zwany Jeziorem Czorsztyńskim. W Krempachach do dziś przetrwał historyczny układ zabudowy wsi z charakterystycznymi domami zwróconymi szczytami w kierunku drogi oraz stodołami na obrzeżach. W miejscowości funkcjonuje ośrodek kultury, organizujący dyskoteki i zabawy, a także wystawy plastyczne czy spotkania seniorów.

Ciekawostki

Przy domu kultury działa zespół regionalny „Zielony Jawor” oraz grupy taneczne „Hertz” i „Sigma”.

We wsi funkcjonuje klub sportowy z sekcjami piłki nożnej i siatkówki.

Bibliografia