Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Nowy Targ
Miejscowość
Krempachy
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niedzica
Parafia
Parafia Św. Marcina Apostoła
Tagi
ołtarz główny rzeźba XVIII wieku św. Marcin
Miejsce przechowywania
prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/02991
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
druga połowa XVIII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Spisz, część figur (Włochy?)
Technika i materiał
drewno sosnowe i lipowe, techniki stolarskie, snycerskie i rzeźbiarskie, polichromia, złocenie, srebrzenie
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Ołtarz św. Marcina jest trzecim z kolei ołtarzem głównym w kościele w Krempachach. Wcześniejsze nosiły wezwanie św. Serwacego, poprzedniego patrona świątyni. Według części badaczy dziejów kościoła ołtarz powstał około 1725 roku, o czym ma świadczyć zapis w kronice parafialnej z tego samego roku, w którym zanotowano informację o nowo wyrzeźbionej nastawie pomalowanej, posrebrzonej i pozłoconej przez austriackiego malarza Jana Grimma „S. Martini aram noviter sculptam per Senem Joannnem Grimm Rakussiensem Pictorem, pictam, inargentatam et inauratam fuisse”. Jednakże ołtarz obficie dekorowany ornamentem rokokowym, który tworzy spójną całość z jego strukturą sugeruje bardziej datowanie na drugą połowę XVIII wieku. Budowa nowej nastawy mogła być związana z pożarem kościelnego dachu, który miał miejsce w 1788 roku. Być może ucierpiał wtedy również poprzedni ołtarz opisany w kronice z 1725 roku. Kolejny pożar kościoła w 1924 roku uszkodził całą lewą stronę ołtarza. Prawdopodobnie z tego okresu pochodzą rzeźby św. Jana Ewangelisty, św. Andrzeja, św. Piotra i św. Pawła, które według ustnego przekazu miały być sprowadzone z Włoch. Jedynie figury aniołów powstały wraz ze strukturą w drugiej połowie XVIII wieku. Według inwentarza kościelnego z około połowy XX wieku oryginalne figury zostały przeniesione na wieżę kościelną: „w miechowni [na wieży] w liczbie 7 wielkich, 7 średniej wielkości, 3 małe są ułożone”. O rzeźbach i obrazach znajdujących się na strychu wspominali jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku, wędrujący po terenie Spisza Halina Pieńkowska i Tadeusz Staich: „Wpuszczono nas na strych kościelny, gdzie w zamykanym skarbcu leżały stosy nie używanych już dzisiaj rzeźb i obrazów. Ogromne pokłady kurzu nie pozwoliły na ocenę ich wartości”. Ołtarz był wzmiankowany w wizytacji z 1832 roku, poddano go konserwacji w 1975 roku.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna, jednoosiowa, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem i bramkami. Ołtarz drewniany, sarkofagowy, wklęsło-wypukły, zwężający się ku dołowi; dekorowany w narożach ornamentem rocaille'owym, od frontu z rocaille'owym kartuszem. Mensa z portatylem. Tabernakulum w formie zbliżonej do prostopadłościennej skrzynki, ustawione na niskim cokole, o wypukłej ściance frontowej; ujęte drewnianą obudową o wklęsłych bokach, flankowane parą ustawionych pod kątem pilastrów na wysokich cokołach, których trzony przyjmują formę wolut, nad nimi uskrzydlone główki aniołków. Zwieńczenie tabernakulum w formie profilowanego gzymsu, wyłamanego nad osiami bocznymi. Całość ujęta po bokach rocaille'owymi uszami. Część środkowa nowa, miedziana z wypukłymi drzwiczkami w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem nadwieszonym. W polu aplikowane przedstawienie pelikana karmiącego młode w gnieździe, z krzyżem, gorejącym sercem i arma Christi (włócznia i gąbka z octem) powyżej. Nad drzwiczkami rocaille'owa wstęga. Nastawa ustawiona na zdwojonym cokole, o delikatnie wklęsłym przebiegu, ujęta parą pilastrów od wewnątrz oraz dwiema parami kolumn na skrajach, z których zewnętrzne są cofnięte. Podpory dźwigają pełne belkowanie, wyłamane pośrodku; na linii kolumn cokoły i fragmenty belkowania ustawione pod kątem. Pomiędzy podporami figury: po lewej św. Piotra, a po prawej św. Pawła, przed kolumnami: po lewej św. Jana Ewangelisty, a po prawej św. Andrzeja. Tabernakulum flankuje para rzeźbionych aniołów. W polu środkowym nisza w formie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem nadwieszonym w podwójnej profilowanej, złoconej i od wewnątrz ażurowej ramie z obrazem św. Marcina. Zwieńczenie w formie zbliżonej do leżącego prostokąta ujętego podwójnymi spływami wolutowymi, zamknięte szczytem utworzonym z ornamentu rocaille'owego, po bokach wazony płomieniste. W polu figura Chrystusa Zmartwychwstałego w otoczeniu płaskorzeźbionych obłoków i uskrzydlonych główek anielskich. Na belkowaniu, nad środkową parą kolumn przerwany wolutowy przyczółek z figurami aniołów. Bramki z drzwiczkami w formie stojącego prostokąta, flankowane węgarami, zamknięte wolutowym łukiem z zatkniętym na szczycie wazonem płomienistym, w polu dekorowane rocaille'owymi płycinami. Cokoły i trzony pilastrów dekorowane rocaille'm, w polu między pilastrami, a kolumnami trzy pary kwiatowych zwisów. Nisza pola środkowego zwieńczona rocaille'owym kartuszem. Struktura polichromowana w kolorze seledynowym, profilowania i płyciny w kolorze ciemnoszarym, kapitele i rama obrazu w kolorze czerwonym, ornamentyka złocona, kolumny i obłoki srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz w stylu rokokowym, powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Elementy zdobnicze nastawy: wazony płomieniste, kogucie grzebienie i ornamenty rocaille'owe są charakterystyczne dla sztuki tej epoki. Wyraźną cechą, typową dla ołtarzy na terenie Spisza była dominacja dekoracji rzeźbiarskiej nad malarską. Mała architektura (ołtarze i ambony) zdobione były dużą liczbą figur i ornamentów. Typowe dla spiskich ołtarzy jest również umieszczanie rzeźbionej lub płaskorzeźbionej figury w zwieńczeniu ołtarza. Program ideowy tej nastawy jest ściśle związany z wezwaniem kościoła. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Marcina, patrona świątyni. Po bokach są wtórnie ustawione rzeźby apostołów: św. Piotra, św. Pawła, św. Jana i św. Andrzeja (być może poprzednie przedstawiały tych samych świętych). W zwieńczeniu umieszczono wtórnie figurę Zmartwychwstałego Chrystusa, przedstawiającą triumfującego Zbawiciela, który powstał z grobu. Na szczególną uwagę zasługują również oryginalne rzeźby aniołów z drugiej połowy XVIII wieku o pełnych ekspresji teatralnych gestach i mimice twarzy.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Ołtarz św. Marcina jest trzecim z kolei ołtarzem głównym w kościele w Krempachach. Wcześniejsze nosiły wezwanie św. Serwacego, poprzedniego patrona świątyni. Ołtarz został wykonany w stylu rokokowym, powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Elementy zdobnicze nastawy: wazony płomieniste, kogucie grzebienie i ornamenty rocaille'owe są charakterystyczne dla sztuki tej epoki, a cechą typową dla sztuki spiskiej jest dominacja rzeźby i dekoracji ornamentalnej nad malarską. Program ideowy tej nastawy jest ściśle związany z wezwaniem kościoła. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Marcina, patrona świątyni. Po bokach są wtórnie ustawione rzeźby apostołów: św. Piotra, św. Pawła, św. Jana i św. Andrzeja (być może poprzednie przedstawiały tych samych świętych). W zwieńczeniu umieszczono wtórnie figurę Zmartwychwstałego Chrystusa, przedstawiającą triumfującego Zbawiciela, który powstał z grobu. Na szczególną uwagę zasługują również oryginalne rzeźby aniołów o pełnych ekspresji teatralnych gestach i mimice twarzy. Rzeźby w ołtarzu nie stanowią jednolitego zespołu. Przeważnie pochodzą z lat dwudziestych XX wieku. Jedynie figury aniołów powstały wraz ze strukturą ołtarza w drugiej połowie XVIII wieku.

Bibliografia

Skorupa Andrzej, "Krempachy. Kościoły św. Marcina i św. Walentego", Kraków 2015
Skorupa Andrzej, "Zabytkowe kościoły polskiego Spisza", Kraków 2001
Apostoł Stanisław, "Szlak Gotycki. Nowy Targ-Kieżmark-Nowy Targ", Nowy Targ 2003
Janicka-Krzywda Urszula, "Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin", Kraków 1987
Pieńkowska Hanna, Staich Tadeusz, "Drogami skalnej ziemi. Podtatrzańska włóczęga krajoznawcza", Kraków 1956
Šimončič Jozef, Karabová Katarína, "Kanonické vizitácie dunajeckého dekanatu v spišskom biskupstve z roku 1832", Krakov 2015
Skorupa Andrzej, "Sztuki plastyczne doby baroku na Polskim Spiszu, cz. 1: Rzeźba" , „Almanach Nowotarski” , s. 107-124
Szydłowski Tadeusz, "Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, t. 1, z. 1: Powiat nowotarski", Warszawa 1938

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Jak cytować?

Maria Działo, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-49

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności