Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Kościół św. Walentego w Kremapachach został wybudowany w 1761 roku na miejscu drewnianej świątyni. Poprzednia według tradycji, spisanej zapewne z daty umieszczonej na tryptyku została wybudowana w 1516 roku. Obecną świątynię rozpoczęto wznosić w czasie, gdy proboszczem parafii był ksiądz Wincenty Pawlak (1753-1759), co odnotowano w kronice parafialnej: „Sub Joanne Pavlak jacta sunt fundamenta murata Cappellae Si. Valentini”. Za ostateczną datę powstania kościoła przyjmuje się rok ostatnich wydatków, zapisanych w kronice parafialnej. W 1796 roku został położony na świątyni nowy dach. W tym czasie zbudowano również nową sygnaturkę. W oknach znajdują się witraże z pracowni Igora Twerdokchliba, które ukazują Chrystusa Zmartwychwstałego oraz Pietę. Ostatni generalny remont kościoła został przeprowadzony w 2002 roku.
Ołtarz główny powstał zapewne niedługo po wybudowaniu kościoła w 1761 roku. W kronice parafialnej odnotowano, iż wkrótce po wykonaniu ołtarzy „trzeba było ubolewać, że w tak krótkim czasie całe srebro na ołtarzach, chórze i fotelu poczerniało”. Bramki ołtarza są nadal używane. Podczas odpustu św. Walentego (14 lutego) wierni mają możliwość okrążenia ołtarza z zapalonymi świecami, odmawiając modlitwy w intencji chorych. W środek ołtarza wstawiono centralną część tryptyku z 1516 roku przedstawiającą Świętą Rozmowę, a kwatery tryptyku zawieszono na ścianach prezbiterium. Szczególnie interesujący ołtarz z 1772 roku znajduje się w nawie świątyni. W polu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z drugiej połowy XVIII wieku. Według przedwojennego inwentarza, a także „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce” z 1953 roku w ołtarzu znajdował się również obraz błogosławionej Kingi z 1772 roku. Obraz ten zaginął jednak w latach siedemdziesiątych XX wieku w niewyjaśnionych okolicznościach. Według jednego z badaczy dziejów kościoła został przeniesiony do kościoła parafialnego św. Marcina w Krempachach. Obraz przedstawiał błogosławioną Kingę w królewskim stroju, okrytą gronostajowym płaszczem spiętym broszą, z koroną na głowie. Przed nią, na stoliku leżały insygnia królewskie oraz grudka soli z pierścieniem. Ołtarz z obydwoma obrazami był wzmiankowany w wizytacji biskupiej z 1832 roku „altera est ara. collateralis Immaculatae Conceptionis B. M. V. et es Cunegundis”. Wspomniany ołtarz ozdobiony jest ornamentem rocaille'owym, charakterystycznym dla sztuki trzeciej ćwierci XVIIII wieku. Ukazuje bogactwo form stylu rokokowego przejawiające się w przepychu ornamentu i złoconej faktury. Bogactwo dekoracji ornamentalnej i rzeźbiarskiej jest charakterystyczne dla sztuki spiskiej, w której dominuje ona nad dekoracją malarską. W dziele ujawnia się niezwykła inwencja twórcy, wykraczająca poza znany schemat nastaw ołtarzowych aediculowych z podporami. Przez niektórych badaczy ołtarz nazywany jest ze względu na swą niezwykłą formę „feretronowym”. Punktem dominującym w strukturze ołtarza jest oprócz przepychu ornamentu ogromna gloria wieńcząca nastawę, wielkością odpowiadająca wysokości całej kondygnacji. Rozwiązanie to było stosowane w XVIII wieku w małej architekturze (w ambonach, ołtarzach, portalach itp.). Jego geneza sięga twórczości Gianlorenzo Berniniego, jakkolwiek szybko rozpowszechniła się w również w Polsce. Jednym z pierwszych twórców w Małopolsce stosującym promienistą glorię w zwieńczeniach małej architektury był rzeźbiarz Antoni Frączkiewicz. Z kolei przy ścianie północnej kościoła zawieszona jest ambona z trzeciej ćwierci XVIII wieku. Na zaplecku ambony umieszczony jest obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena.

Opis

Kościół św. Walentego w Krempachach usytuowany jest na skraju wsi, na północ od drogi prowadzącej z Frydmanu do Łopusznej. Teren przykościelny jest otoczony kamiennym, murem nakrytym drewnianym daszkiem, jednospadowym, nachylonym na zewnątrz. W obrębie placu przykościelnego znajduje się cmentarz.
Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany, jednonawowy z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Wewnątrz sklepienia kolebkowe z lunetami. Prezbiterium oddzielone od nawy ścianą arkady tęczowej o półkolistym łuku, zdobionym napisem: „ERCETA SUPREMI IN NUMINIS / MAIOREM GLORIAM / DIVI VALENTINI EPI: ET MART. PAT/RONI CADUCORUM HONOREM / AN(N)O 1761 / RENO[VATUM] 1893”. Do prezbiterium przylega od północny zakrystia na planie prostokąta. Z kolei przy południowej ścianie nawy znajduje się kruchta z wejściem do świątyni ozdobiona wklęsło-wypukłym przyczółkiem. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach z dostępem drewnianymi schodami od strony południowej nawy. Na balustradzie napis: „ABIICITE OPERA TENEBRARUM / ET INDUAMINI ARMA LUCIS”.
Wnętrze artykułowe zdwojonymi pilastrami podtrzymującymi gurty sklepienne. Otwory okienne umieszczone są w południowych i północnych ścianach nawy oraz prezbiterium – prostokątne, zamknięte półkoliście, wypełnione witrażami. Wejście do zakrystii od strony prezbiterium prowadzi poprzez kamienny portal z iluzjonistycznie malowanymi kanelowanymi kolumnami o korynckich kapitelach, wspierającymi profilowany gzyms, przyczółek trójkątny z wpisanym w polu Okiem Opatrzności.
Zewnętrzne elewacje bez dekoracji, skromne, otynkowane, oszkarpowane w nawie. Prezbiterium i nawa nakryte jednym, czterospadowym dachem z wieżą na sygnaturkę na zachodnim zakończeniu nawy. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest kruchta na planie prostokąta, nakryta dwuspadowym daszkiem, od przodu ujęta przyczółkiem w kształcie wklęsło-wypukłym z uskokami. Z trzech stron kruchty prostokątne otwory wejściowe zamknięte półkoliście. Do kościoła prowadzi wejście przez kruchtę zachodnią oraz przez kruchtę od południa i jedno od strony północnej przez zakrystię. Zewnętrze obramienia okienne roślinną dekoracją sztukatorską.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Walentego w Kremapachach jest przykładem skromnej, bezwieżowej budowli, wzniesionej w 1761 roku, będący fundacją wotywną w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. Pierwotnie świątynię na zewnątrz zdobiły ramowe podziały elewacji, pionowe faliste pasy zdobiące ściany prezbiterium oraz fryz w formie wici roślinnej biegnący pod okapem. Obecnie świątynia jest otynkowana na biało. Jedynie z bliska można dostrzec bogato zdobione obramienia trzech okien oświetlających wnętrze od południa, zdobione rzeźbioną wicią roślinną. Osobliwa dekoracja sztukatorska o motywach wykraczających poza repertuar późnego baroku leży na granicy sztuki ludowej. Całą powierzchnię sklepienia pokrywa dekoracja wykonana w tynku, naśladująca ulistnione łodygi, motywy kwiatowe, tulipany, róże i lilie, a także Oko Opatrzności, narzędzia Męki Pańskiej, gwiazdy, serca, główki anielskie i wiązane szarfy. Prawdopodobnie dekorację tę wykonano w 1893 roku.

Streszczenie

Kościół św. Walentego w Kremapachach został wybudowany w 1761 roku na miejscu drewnianej świątyni. W ewnątrz znajduje się ołtarz główny, który powstał zapewne niedługo po wybudowaniu kościoła. W środek ołtarza wstawiono centralną część tryptyku z 1516 roku przedstawiającą Świętą Rozmowę, a kwatery tryptyku zawieszono na ścianach prezbiterium. Szczególnie interesujący ołtarz znajduje się w nawie świątyni, powstał w 1772 roku. W polu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z drugiej połowy XVIII wieku. Wspomniany ołtarz ozdobiony jest ornamentem rocaille'owym, charakterystycznym dla sztuki trzeciej ćwierci XVIIII wieku. Ukazuje bogactwo form stylu rokokowego przejawiające się w przepychu ornamentu i złoconej faktury. Bogactwo dekoracji ornamentalnej i rzeźbiarskiej jest charakterystyczne dla sztuki spiskiej, w której dominuje ona nad dekoracją malarską. W dziele ujawnia się niezwykła inwencja twórcy, wykraczająca poza znany schemat nastaw ołtarzowych aediculowych z podporami. Przez niektórych badaczy ołtarz nazywany jest ze względu na swą niezwykłą formę „feretronowym”. Punktem dominującym w strukturze ołtarza jest oprócz przepychu ornamentu ogromna gloria wieńcząca nastawę, wielkością odpowiadająca wysokości całej kondygnacji. Rozwiązanie to było stosowane w XVIII wieku w małej architekturze (w ambonach, ołtarzach, portalach itp.). Jego geneza sięga twórczości Gianlorenzo Berniniego, jakkolwiek szybko rozpowszechniła się w również w Polsce. Z kolei przy ścianie północnej kościoła zawieszona jest ambona z trzeciej ćwierci XVIII wieku. Na zaplecku ambony umieszczony jest obraz Szymona Kawalskiego przedstawiający św. Jana Nepomucena.