Nowy Targ

Opis topograficzny

Nowy Targ jest miastem położonym u zbiegu Białego i Czarnego Dunajca w środkowej części Kotliny Nowotarskiej u podnóża Gorców. Jest siedzibą powiatu nowotarskiego w województwie małopolskim oraz głównym ośrodkiem handlowym, komunikacyjnym i kulturalnym Podhala. Historycznie jako jedyne miasto i stolica regionu zwany był potocznie „Miastem”.

Streszczenie dziejów

Miasto Nowy Targ zostało założone jako własność klasztoru Cystersów ze Szczyrzyca przed 1327 rokiem, na bazie funkcjonującej wcześniej osady. W latach 1335-1337 Kazimierz Wielki włączył podhalański majątek zakonników do domeny królewskiej i zaczął jego reorganizację gospodarczą. 22 czerwca 1346 wydał powtórny przywilej lokacyjny dla Nowego Targu. Król zezwolił też na organizację dorocznego jarmarku w dniu patronki kościoła parafialnego św. Katarzyny. Kazimierz Jagiellończyk w 1487 roku zezwolił na organizację drugiego jarmarku w dzień św. Jakuba, Zygmunt Stary w 1533 roku zakazał kupcom omijania miasta, Zygmunt III Waza w 1593 roku nadał miastu prawo składu, a Jan Kazimierz zezwolił na trzeci jarmark w dniu św. Jakuba. W 1651 roku doszło do buntu Aleksandra Kostki-Napierskiego stłumionego przez wojska biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. 16 maja 1656 wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie obrabowały kościół i spaliły miasto. W 1669 roku zbuntowani chłopi z okolicznych wsi zajęli Nowy Targ i utrzymali się w nim do 1670 roku. W 1673 roku pożar strawił 24 domy w Rynku, w 1710 roku epidemia dżumy zmusiła ludność do ucieczki, a 2 sierpnia 1719 pożar miasta pochłonął prawie całe zabudowania poza siedmioma domami. Miasto zaczęło się odbudowywać w drugiej połowie XVIII wieku. W wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej usankcjonowano zajęcie Podhala przez Austrię w 1769 roku. 13 czerwca 1784 po raz kolejny doszło do pożaru, po którym przebudowano miasto. W 1819 roku władze austriackie sprywatyzowały majątek starostwa nowotarskiego. Po przyznaniu Galicji autonomii w 1867 roku Nowy Targ został siedzibą starostwa powiatowego i sądu. Rozpoczął się okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego, który nie został przerwany przez pierwszą wojnę światową i trwał w okresie międzywojennym. Wówczas powstały m.in. gimnazjum humanistyczne, tartak, elektrownia, przystanek kolejowy i lotnisko oraz zaczęły działać liczne organizacje społeczne i partie polityczne. W czasie okupacji hitlerowskiej nieomal kompletnej zagładzie uległa liczna ludność żydowska wywieziona do obozu w Bełżcu i rozstrzelana po likwidacji getta w 1942 roku. Po wkroczeniu Armii Radzieckiej w okolicy Nowego Targu działała partyzantka antykomunistyczna. W okresie PRL miasto uzyskało jednoznacznie przemysłowy charakter. Obecnie jest siedzibą powiatu nowotarskiego i głównym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym i sportowym regionu.

Dzieje miejscowości

Wedle szesnastowiecznej tradycji odnotowanej w dokumentach z początku XVII wieku pierwsza osada na terenie Nowego Targu została zniszczona w czasie najazdów mongolskich, a więc mogła istnieć nawet przed 1241 rokiem. W rejestrze dziesięciny papieskiej za lata 1325-1327 znalazła się informacja o kościele nad Czarną Rzeką (Nigro flavio) w dekanacie sądeckim, która mogła dotyczyć Nowym Targu. Pierwsza w pełni wiarygodna wzmianka o mieście pochodzi z przywileju lokacyjnego wystawionego 24 sierpnia 1327 w Nowym Targu przez Dionizego, opata klasztoru Cystersów w Szczyrzycu oraz komesa Wojciecha, wójta bocheńskiego dla niewymienionej z nazwy wsi, zidentyfikowanej przez badaczy jako Krauszów. W dokumencie jako świadkowie zostali przywołani Andrzej wójt Nowego Targu i Ryszard, pleban nowotarski. W przywileju lokacyjnym wzmiankowany był również Mateusz pleban Starego Cła, wsi sąsiadującej z Nowym Targiem i położonej najprawdopodobniej na prawym brzegu Białego Dunajca, w której funkcjonowała komora celna na szlaku ze Śląska na Węgry. Obie miejscowości należały do majątku klasztoru Cystersów ze Szczyrzyca i prawdopodobnie były lokowane jako jego własność.W latach 1335-1337 w bliżej nieznanych okolicznościach Kazimierz Wielki włączył podhalański majątek ziemski zakonników do domeny królewskiej i rozpoczął jego reorganizację. 22 czerwca 1346 wydał przywilej lokacyjny, na mocy którego połączono sąsiadujące ze sobą miasto Nowy Targ i wieś Stare Cło. Na ich miejscu zasadźca Dytrych, dotychczasowy wójt miasta i sołtys wsi, wytyczył regularną siatkę ulic odchodzących od obszernego rynku. Ponowna lokacja Nowego Targu na prawie niemieckim miała z jednej strony oddalić pretensje majątkowe cystersów, a z drugiej zwiększyć szanse rozwojowe miejscowości. Kazimierz Wielki uczynił wójtostwo urzędem dziedzicznym Dytrycha, uposażył je wolnymi od czynszu 8 łanami ziemi i zezwolił na szeroką działalność handlową i rzemieślniczą oraz przekazał mu władzę sądzenia ludzi w mieście. Proces jednoczenia obu miejscowości zakończył się przed 1354 rokiem, kiedy parafie w Nowym Targu i Starym Cle miały wspólnego plebana.
Kolejni królowie polscy nadawali miastu przywileje mające zapewnić jego pomyślny rozwój gospodarczy. Kazimierz Wielki zwolnił je z obowiązku płacenia cła krakowskiego oraz nadał miastu prawo do organizowania corocznego ośmiodniowego jarmarku rozpoczynającego się 25 listopada, a więc w dzień św. Katarzyny, patronki miejscowej parafii. W 1425 roku wójtostwo nowotarskie znajdowało się w rękach rycerza Ratułda ze Skrzydlnej, który uzyskał je w drodze zakupu wielu części od licznych spadkobierców Dytrycha. W 1444 roku zostało ono ponownie podzielone między ośmioro jego dzieci. Liczni spadkobiercy czerpali zyski ze swoich części majątku, ale obowiązki wójtowskie spełniał mianowany przez nich podwójci. W 1487 roku Kazimierz Jagiellończyk potwierdził dotychczasowe przywileje miasta, ustanowił drugi doroczny jarmark w dniu św. Jakuba, czyli 25 lipca oraz zezwolił na organizację cotygodniowego, czwartkowego targu. W 1494 roku Jan Olbracht potwierdził wszystkie przywileje miejskie. Szczególnie przychylny dla Nowego Targu był król Zygmunt I Stary. W 1515 roku pozwolił on Michałowi Spiszowi, rajcy krakowskiemu na wykupienie większej części podzielonego wójtostwa nowotarskiego. Około 1525 roku wójtostwo wykupił jednak referendarz królewski i sędzia ziemski krakowski Jan Pieniążek z Krużlowej herbu Odrowąć ożeniony z Beatą Ratułdówną. Gdy Zygmunt Stary wydzierżawił mu nowotarskie starostwo niegrodowe, oba urzędy znalazły się w rękach jednej osoby. W 1533 roku król zakazał kupcom omijania miasta, ale nowe prawo nie było przestrzegane i po dwóch latach musiał powtórzyć rozporządzenie. W 1559 roku Zygmunt August nakazał mieszczanom nowotarskim dbanie o stan drogi na Węgry, ale w zamian pozwolił na pobieranie cła. Kolejne przywileje Nowy Targ uzyskał pod koniec XVI wieku. W 1575 roku na podstawie wskazówek otrzymanych od rzemieślników z Nowego Sącza został zorganizowany cech szewców, a rok później Stefan Batory zatwierdził jego statut. Król ten wyraził również zgodę na funkcjonowanie cechu tkaczy. W 1586 roku w Nowym Targu powstała komora celna na miejscu funkcjonującej wcześniej podkomory podległej komorze w Myślenicach. W 1593 roku Zygmunt III Waza nadał miastu przywilej składu. Na życzenie mieszczan przejeżdżający przez Nowy Targ kupcy musieli wystawić na sprzedaż cały przywieziony towar, czyli przede wszystkim sól i ołów. W czasie pożaru, który miał miejsce 7 maja 1601, spłonęło prawie całe miasto oprócz 12 domów, kaplicy św. Anny oraz prezbiterium i zakrystii kościoła św. Katarzyny. W 1613 roku król zatwierdził statut cechu zbiorowego kowali, ślusarzy, mieczników, błoniarzy, stolarzy, bednarzy i kołodziejów. W 1616 roku wójtostwo wykupiono z rąk Zofii Pieniążkowej i włączono do dóbr wielkorządztwa krakowskiego, do którego trafiła również królewszczyzna nowotarska. Od tego momentu kolejni starostowie niegrodowi nowotarscy pełnili równocześnie funkcję wójta. W 1624 roku powstał nowotarski cech kuśnierzy, wzorując się na organizacji cechu z Zatora. W tym samym roku starostą nowotarskim został Mikołaj Komorowski. Jego próby zwiększenia rentowności majątku spowodowały niezadowolenie chłopów i mieszczan. Następnym starostą został w 1633 roku Tomasz Zamojski, syn hetmana Jana Zamojskiego. Adam Kazanowski, który objął po nim urząd, usuwał sołtysów ze wsi starostwa nowotarskiego, starając się zwiększać areał folwarków, co również wywoływało protesty poddanych. W 1651 roku, kiedy starostą nowotarskim był książę Jeremi Wiśniowiecki, doszło do buntu Aleksandra Kostki-Napierskiego. Na czele powstańców chłopskich zajął on zamek w Czorsztynie, skąd 22 czerwca wydał uniwersały wzywające poddanych do buntu antyszlacheckiego i zapewniające, że król Jan Kazimierz jest im przychylny. Jego wystąpienie zostało stłumione, gdy wojska biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego zdobyły Czorsztyn. Kostka-Napierski został skazany na śmierć i 18 lipca 1651 wbity na pal. 16 maja 1656 wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie obrabowały kościół i spaliły miasto. Jan Kazimierz, chcąc pomóc w odbudowie miasta, wydał przywilej na organizację trzeciego jarmarku w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. W 1669 roku Nowy Targ został zajęty przez chłopów z okolicznych wsi buntujących się z powodu nadużyć, jakich dopuszczali się zimujący żołnierze chorągwi pancernej Jana Wielopolskiego. Buntownikom udało się stworzyć twór polityczny zwany „Rzeczpospolitą Podhalańska”, który został zlikwidowany przez wojsko dopiero w 1670 roku. W następnych dziesięcioleciach na Nowy Targ spadł szereg klęsk żywiołowych. W 1673 roku pożar strawił 24 domy w Rynku, a w 1696 roku kilka najlepszych domów szynkowych. W 1699 roku powstał nowotarski cech garncarzy i krawców. W 1710 roku epidemia dżumy zmusiła ludność do ucieczki, a 2 sierpnia 1719 pożar miasta pochłonął prawie całe zabudowania poza siedmioma domami. Starościna Anna Radziwiłłowa w latach 1762-1766 zlikwidowała folwarki, rozparcelowała ziemię między chłopów i pańszczyznę zastąpiła czynszami. W 1767 roku wzniesiono nowy drewniany, dwupiętrowy ratusz, w którego podziemiach znajdowały się więzienie i skład wina. W 1769 roku pod pretekstem stworzenia kordonu sanitarnego wojska austriackie zajęły starostwa nowotarskie i spiskie. Wówczas, jeszcze przed formalnym podpisaniem traktatów rozbiorowych w 1772 roku, ale w momencie, gdy realna władza Rzeczypospolitej nie obejmowała już Nowego Targu, Stanisław August Poniatowski wydał przywilej zezwalający na organizację 12 jarmarków rocznie. 13 czerwca 1784 po raz kolejny doszło do pożaru, który pochłonął 369 budynków, dwór starościński, plebanię i dzwonnicę kościelną. Starosta Tischirsch von Siegstetten zainicjował wtedy przebudowę miasta, w czasie której powiększono rynek i zmieniono układ ulic. W 1819 roku władze austriackie sprywatyzowały majątek starostwa nowotarskiego. W 1842 roku powstała szkoła ludowa, a pięć lat później zakończył się długotrwały konflikt Nowego Targu z Waksmundem o tereny na wschód od potoków Kowańca i Białego Dunajca.
Przełomem w dziejach miasta stało się dopiero przyznanie Galicji autonomii w 1867 roku. W wyniku reform administracyjnych Nowy Targ stał się siedzibą powiatu i sądu powiatowego. Rozpoczął się okresu wzrostu gospodarczego i swobodnego rozwoju kultury polskiej. W 1872 roku władze miejskie kupiły jaz na Czarnym Dunajcu, dzięki czemu utworzono młyn, tartak, browar i elektrownię. W 1881 roku utworzono straż ogniową, a trzy lata później wybudowano nowy murowany ratusz. W 1891 roku rosnąca nowotarska społeczność żydowska uzyskała własną synagogę. W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku wzrastały nastroje patriotyczne. W 1892 roku zaczęło działalność Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, a w 1897 roku założono Drukarnię Podhalańską oraz oddano do użytku nowy budynek szkoły powszechnej. Ważnym wydarzeniem było uroczyste odsłonięcie pomnika Adama Mickiewicza w 1898 roku. Rok później otwarto linię kolejową z Chabówki do Zakopanego, co umożliwiło dalszy rozwój przemysłu, rzemiosła i turystyki. W 1904 roku utworzono pierwsze na Podhalu gimnazjum o profilu humanistycznym, przy którym od 1912 roku zaczęła działać bursa dla uczniów spoza miasta. W 1911 roku w Nowym Targu powstał patriotyczny Związek Podhalan, którego nieoficjalnym organem stała się w 1913 roku „Gazeta Podhalańska”. W tygodniku umieszczano kronikę regionalnych wydarzeń i publikowano utwory podhalańskich literatów. W 1913 roku członkowie Sokoła założyli Związek Drużyn Podhalańskich. W 1914 roku oddano do użytku szpital.
W przededniu wybuchu pierwszej wojny światowej miasto miało już 9 tysięcy mieszkańców. Do Nowego Targu nie dotarło wojsko rosyjskie zatrzymane pod Limanową i Gorlicami. Nowotarżanie brali jednak udział w wojnie m.in. w podhalańskich drużynach strzeleckich pod dowództwem Andrzeja Galicy. W gimnazjum zorganizowano szpital Czerwonego Krzyża, do którego przyjmowano rannych żołnierzy. Po upadku monarchii austro-węgierskiej, w nocy z 31 października na 1 listopada wojska polskie przejęły kontrolę nad miastem. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w Nowym Targu rozpoczęły działalność koła Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego i Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”. W 1920 roku powstało też koło „Gorce” Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W okresie międzywojennym stolica Podhala przeżywała okres rozwoju gospodarczego. W 1927 roku powstał tartak, a w 1930 roku cegielnia i lotnisko. Dwa lata później rozpoczął działalność klub sportowy Podhale Nowy Targ i oddano do użytku budynek Komunalnej Kasy Oszczędności, w którym obecnie siedzibę ma Urząd Miasta. W 1934 roku odsłonięto na rynku pomnik Władysława Orkana.
Wojska niemieckie zajęły Nowy Targ bez walki już 1 września 1939 roku. Władze okupacyjne prowadziły akcję wynarodowienia ludności podhalańskiej. Utworzono pojęcie „Goralenvolku”, góralskiego narodu, który ze względu na swoje rzekome germańskie pochodzenie od Gotów miał być odrębny od polskiego i związany z niemieckim. Na czele kolaborantów stanął Komitet Góralski z prezesem Wacławem Krzeptowskim. W reakcji na tę politykę w 1941 roku powstała w Nowym Targu konspiracyjna Konfederacja Tatrzańska na czele z Augustynem Suskim, która walczyła o zachowanie polskości. Wydawała m.in. podziemne gazety „Na placówce”, „Wiadomości Polskie” i „Der freie Deutsche”. Organizacja została rozbita w 1942 roku, a jej członkowie wywiezienie do obozu w Auschwitz. Licząca ponad 2,5 tysiąca osób żydowska społeczność Nowego Targu w pierwszych latach wojny została skierowana do obozu pracy w Borze, a następnie zamknięta w getcie, które zostało zlikwidowane 30 sierpnia 1942. Większość Żydów wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu, a pozostałych rozstrzelano na cmentarzu żydowskim. Armia Czerwona wkroczyła do miasta 29 stycznia 1945.
Władzy komunistycznej silnie przeciwstawiali się żołnierze zgrupowania „Błyskawica” pod dowództwem Józefa Kurasia. Dokonywali oni egzekucji na członkach UB, funkcjonariuszach NKWD i milicjantach. Ocena ich postaw jest bardzo niejednoznaczna i budzi wiele kontrowersji, przede wszystkim ze względu na antysemicką i rabunkową działalność. Po wojnie Nowy Targ przyjął zadecydowanie przemysłowy charakter. Szybko odbudowano zniszczony przez Niemców tartak, zaczęły funkcjonować fabryczki dla spółdzielni odzieżowej i kuśnierskiej i powstał kombinat obuwniczy NZPS, który w pewnym momencie zatrudniał ponad 10 tysięcy pracowników. W okresie PRL wybudowano osiedla mieszkaniowe, w których mieszka obecnie połowa z ponad 33 tysiące mieszkańców. W 1961 roku otwarto halę lodową, a w 1966 roku Podhale Nowy Targ po raz pierwszy zdobyło tytuł mistrza Polski w hokeju na lodzie. W 1979 roku na terenie nowotarskiego lotniska mszę odprawił Jan Paweł II. Obecnie miasto jest siedzibą powiatu nowotarskiego i głównym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym i sportowym regionu. Dochody przynoszą mieszkańcom przede wszystkim przemysł obuwniczy i kuśnierski, hurtownie materiałów budowlanych i gastronomia obsługująca turystów wyruszających na wędrówki po Gorcach i Pieninach. Od 1994 roku Nowy Targ jest polską siedzibą Euroregionu Tatry.

Ciekawostki

W austriackim więzieniu w Nowym Targu w czasie pierwszej wojny światowej przez krótki czas przetrzymywany był Włodzimierz Lenin.
Pod dębem po wschodniej stronie kościoła parafialnego zostało pochowanych pięciu konfederatów barskich poległych w czasie potyczki z oddziałami rosyjskimi.

Bibliografia