Pierwszy kościół pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Nowym Targu erygowano w 1327 (lub 1326) roku. Świątynię odnotowano w aktach wizytacji biskupiej z 1596 roku z opisem, iż prezbiterium było murowane, a pozostała część kościoła drewniana. Znajdowały się w nim cztery ołtarze, organy i krucyfiks na belce tęczowej. Kościół spłonął 7 maja 1601 wraz z całym miastem. Pożarowi nie uległo tylko murowane prezbiterium z głównym ołtarzem oraz zakrystią. Król Zygmunt III na wieść o tych zniszczeniach zwolnił mieszkańców Nowego Targu od wszelkich podatków i danin na okres czterech lat. W latach 1606-1655 wybudowano nowy, murowany kościół, czego dowodzą dokumenty źródłowe, a także odnaleziony podczas renowacji w 1926 roku napis na zewnętrznej, południowej ścianie: „AEDIFICATA H(A)EC EC[C]LESIA / A[NNO] D[OMINI] / 1606 / PETRVS CZARNY MVLARS” (przy zachodnim narożniku tej ściany odsłonięty został także fragment fryzu dekoracyjnego). 14 września 1649 biskup Wojciech Lipnicki konsekrował kościół. Na szczególną uwagę zasługuje kaplica różańcowa. Według niektórych badaczy historii kościoła w Nowym Targu wybudowano ją w 1634 roku, według innych w 1717 roku, zgodnie z aktem fundacji księdza Mikołaja Szczeglińskiego, kiedy otrzymała własnego organistę, organy, kantora, dzwonnika, wyposażenie i szaty liturgiczne. Kaplicę erygowano 13 stycznia 1771.
Kościół ponownie ucierpiał podczas najazdu szwedzkiego w 1657 roku. 16 października 1668 biskup Mikołaj Oborski konsekrował ołtarze. Kolejne pożary strawiły dotychczasowe prace – 15 listopada 1710 oraz 2 sierpnia 1719. Kościół odrestaurowano po spaleniu przed 1727 rokiem, co odnotowano w aktach wizytacji biskupiej z tego roku: „quod est totaliter murata post conflagrationem restaurata, Tituli S. Catharinae Virginis et Martyris, non consecrata”. W aktach tych wymieniono również sześć ołtarzy: główny św. Katarzyny (świeżo dekorowany) oraz boczne: Przemienienia Pańskiego, św. Anny (Bractwa św. Anny), św. Jana Kantego (nowy), św. Antoniego Padewskiego, a także ołtarz w kaplicy murowanej – Najświętszej Marii Panny. W latach 1761-1765 w świątyni odnotowano siedem ołtarzy, z czego główny ozdobiony był obrazem św. Katarzyny, dekorowanym 193 perłami i srebrnymi sukienkami. W 1761 roku ksiądz Tomasz Rechowicz, notariusz apostolski i sekretarz królewski odnotował zły stan kościoła: „Kościół cały choć murowany jest zniszczony i porysowany tynki poodpadały i kamienie powypadały, ołtarzów w kościele 7 drewnianych”. Kościół został poddany zatem gruntownej modernizacji (1765-1784), w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz kanonik Józef Kazimierz Sawicki. Powstała wówczas kruchta, mur cmentarny z późnobarokową bramą, dzwonnica i portale, rozbudowano organy. Pierwszy z nich, w bramie kościelnej, ozdobiony został herbem księdza Sawickiego (Nowina), jego inicjałami oraz datą odnowienia – 1765. Portal przy drugim wejściu zyskał zwieńczenie w postaci rzeźby św. Jana Nepomucena, zaś nad wejściem do zakrystii renowator umieścił swój portret. Wykonano również nowy portal pod wieżą w bramie kościelnej i w wejściu do zakrystii. Wybudowano wieżę zegarową, a nad środkiem kościoła okrągłą wieżyczkę z sygnaturką. Odnowioną świątynię rekonsekrował biskup Franciszek Potkański 21 października 1766. Kolejny pożar z 13 czerwca 1784 strawił dach kościoła, zniszczył również jeden z drewnianych chórów. Otwór, który pozostał zamurowano i prawdopodobnie w tym miejscu ulokowano okno, różniące się widocznie od pozostałych. Po śmierci proboszcza Sawickiego (1789) prace kontynuował ksiądz Szymon Zamoyski. Z tego okresu pochodzi południowa kruchta z ustawioną na jej szczycie rzeźbą św. Tekli – patronką w czasie pożarów i zarazy.
W następnych stuleciach klęska pożarów nie opuściła świątyni w Nowym Targu. Kolejne miały miejsce w 1804, 1819, 1839, 1872 i 1932 roku. W 1819 lub w 1820 roku wymurowano wieżę kościelną, w której ukryto dokument w mosiężnej gałce (odkryty podczas prac restauracyjnych w 2005 roku). Gruntowny remont przeprowadzono w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Wówczas to powstała kopia dotychczasowego, mocno zniszczonego obrazu ołtarzowego, nowe stacje drogi krzyżowej, rzeźby do ołtarza św. Antoniego – św. Teresa i św. Kunegunda. Na skutek ostatniej pożogi spłonął dach kościoła, zniszczone zostały organy i część ołtarzy bocznych. Szkody odnowiono, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Franciszek Karabuła (1926-1945). W 1928 roku kościół pomalowali Władysław Genga Jankowski-Nowotarski i Antoni Bełtowski. 19 marca 1932 wybuchł ostatni pożar w świątyni, który tak opisał ksiądz Mieczysław Łukaszczyk w historii kościoła: „[…] o godzinie 2.00 w nocy wybuchł pożar w kościele św. Katarzyny. Ogień zobaczył chłopiec – Żydek od piekarza z ul. Szkolnej. Obudził policję i Ks. Proboszcza. Rozdzwoniły się dzwony na trwogę. Zbudziły mieszkańców miasta. Kto żyw spieszył do kościoła zobaczyć co się stało. […] Żydzi także pomagali gasić pożar, nosili wodę. Paliły się dwa ołtarze: murarski i piekarski św. Walentego i św. Rozalii. W ołtarzu murarskim znajdowała się figura Matki Bożej z Dzieciątkiem ogień Jej nie tknął. Nie tknął także Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wiszącego nad ołtarzem piekarskim. Zniszczyło się całe malowanie i wnętrze kościoła było czarne. Uległy też zniszczeniu całe organy. Kosztem ofiar murarzy i piekarzy oraz innych wiernych ołtarze zostały zrekonstruowane przez artystę Franciszka Szumala „Groberka”, rzeźbiarza z Ostrowska, absolwenta zakopiańskiej szkoły sztuk plastycznych […]”. Kościół i ołtarze odnowiono po tym pożarze. Kolejny gruntowny remont przeprowadzono w 1990 roku (odnowiono ołtarze, ambonę i chór muzyczny, zakupiono nowe ławki i konfesjonały). W 1996 roku nad łukiem arkady tęczowej umieszczono napis „FUNDATA A CASIMIRO MAGNO ANNO DOM[INI] 1346”.
Świątynia otoczona jest murem kamiennym, tynkowanym, nakrytym daszkiem gontowym, jednospadowym. Wejścia znajdują się w murze od strony południowej. Pierwsze, prowadzące do głównych drzwi jest kamienną, późnobarokową bramką z herbem księdza Józefa Sawickiego, datą „1765” oraz figurą św. Jana Kantego. Drugie wejście prowadzi przez dzwonnicę. W murze, od strony wewnętrznej jest 14 wnęk po stacjach drogi krzyżowej. Teren wokół świątyni jest starym cmentarzem, bez zachowanych nagrobków.
Kościół jest budowlą założoną na planie prostokąta, orientowaną, jednonawową z ramionami w rodzaju krótkiego transeptu z wieżą od zachodu, zakrystią i kaplicą od północy oraz kruchtą od południa. Prezbiterium zamknięte jest wielobocznie, trójprzęsłowe, węższe i niższe od nawy. Nawa czteroprzęsłowa, nie jest ulokowana na jednej osi z prezbiterium.
Artykulacja ścian jest przeprowadzona za pomocą pilastrów toskańskich podtrzymujących sklepienie kolebkowe z lunetami. Ramiona transeptu, kaplica Matki Boskiej Różańcowej oraz kruchta są sklepione krzyżowo. Otwory okienne: w prezbiterium cztery, w nawie cztery od południa, wszystkie zamknięte łukami półkolistymi. Zakrystia piętrowa z jednym oknem na parterze i dwoma na piętrze; od strony północnej kaplica Matki Boskiej Różańcowej z dwoma oknami i jedną, zamurowaną wnęką; obok mała zakrystia. Z prezbiterium do zakrystii prowadzi portal kamienny z inicjałami, herbem i portretem księdza Sawickiego. Na arkadzie tęczowej od strony nawy nowy napis: „FUNDATA A CASIMIRO MAGNO ANNO DOM[INI] 1346”. W pierwszym od strony fasady przęśle znajduje się drewniany chór muzyczny, wsparty na dwóch filarach.
Fasada zachodnia kościoła jest płaska z wieżą, nakryta kopułą z latarnią. Na narożnikach zewnętrznych wieży i naw oraz przy absydzie szkarpy, kryte daszkiem gontowym. Na frontowej ścianie wieży kamienny portal, nad nim sygle „I(osephus) S(awicki) / 1765” oraz herb Nowina. Od strony zachodniej wieża, ozdobiona półkolistymi blendami. Od strony południowej balkonik otoczony żelazną kratą z napisem „1343-1943”. Nad balkonikiem umieszczona jest tarcza zegara, taka sama widnieje od strony północnej, a od zachodniej i wschodniej odpowiadają im tarcze w murze. Przy wieży, od strony północnej wieżyczka w kształcie walca, ścięta od połowy, nakryta daszkiem stożkowym. Przy południowej ścianie wieży między dwiema szkarpami znajduje się kapliczka Ukrzyżowania z figurami Chrystusa Ukrzyżowanego i dwóch łotrów na krzyżach. Dach kościoła siodłowy, kryty gontem.
Na zewnętrznej, południowej ścianie napis: „AEDIFICATA H(A)EC EC[C]LESIA / A[NNO] D[OMINI] / 1606 / PETRVS CZARNY MVLARS”. Niżej wmurowana w półokrągłą wnękę z piaskowca figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Po lewej stronie, u góry fragment fryzu dekoracyjnego, malowany w kolorze czerwonym o motywie zwisających esownic ze stylizowanymi kwiatami i liliami.
Dzwonnica na planie kwadratu, murowana, otynkowana, dwupiętrowa z sienią przejściową sklepioną, ujętą na zaokrąglonych narożnikach zdwojonymi pilastrami; nakryta gontowym hełmem. Na osi dzwonnicy portal bramy flankowany dwoma pilastrami, o spłaszczonej archiwolcie. Nad belkowaniem monogram maryjny i data „1701”. W sieni na ścianie wschodniej barokowy krucyfiks oraz rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, na ścianie pozostałości polichromii z XVIII wieku.
Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej jest budowlą o prostych formach architektonicznych, jednak o złożonej metryce powstania. Część prezbiterium pochodzi jeszcze z okresu gotyckiego, według tradycji miała powstać z fundacji Kazimierza Wielkiego. Do tej części po pożarze kościoła dobudowano barokową nawę, której wnętrze artykułują toskańskie pilastry podtrzymujące sklepienie kolebkowe z lunetami. Napis na zewnętrznej, południowej ścianie kościoła: „AEDIFICATA H(A)EC EC[C]LESIA / A[NNO] D[OMINI] / 1606 / PETRVS CZARNY MVLARS” informuje o wykonawcy dzieła. W kolejnych latach kościół wielokrotnie odnawiano po nieustannie nękających świątynię pożarach. Aktualny stan wyposażenia jest wynikiem stylowej aktualizacji nawiązującej do barokowego wnętrza.
Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej jest budowlą o prostych formach architektonicznych, jednak o złożonej metryce powstania. Prezbiterium wzniesiono w pierwszej połowie XIV wieku, a nawę w latach 1601-1655, którą, jak świadczy inskrypcja na murze, stawiał Piotr Czarny, murarz. Ołtarz główny powstał w pierwszej ćwierci XVIII wieku, jednak został silnie przekształcony w XIX wieku. Pierwotnie w polu głównym znajdował się obraz św. Katarzyny, autorstwa Franciszka Lekszyckiego. Obecnie zajmuje go kopia Władysława Rossowskiego z 1892 roku. Na uwagę zasługuje również parapet chóru muzycznego z pierwszej ćwierci XVIII wieku, który zdobiony jest obrazami wzorowanymi na miedziorytach ilustrujących dzieło flamandzkiego jezuity Hermana Hugona „Pia desideria emblematis elegiis et affectibus SS. Patrum illustrata”, tzn. „Pobożne pragnienia, emblematami, elegiami i uczuciami świętych Ojców objaśnione”, wydanego w 1624 roku w Antwerpii.
Z kolei w kaplicy Najświętszej Marii Panny, zamkniętej osiemnastowieczną kratą z monogramem maryjnym pośród lilii znajduje się ołtarz fundowany przez prebendarza księdza Adama Gorczyńskiego (1753-1760), a w nim dwa obrazy: Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy w polu głównym oraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w zwieńczeniu. Na wschodniej ścianie kaplicy zawieszony jest obraz Świętej Rodziny z 1516 roku, przeniesiony w to miejsce ze względów bezpieczeństwa z cmentarnego kościoła św. Anny w Nowym Targu (tam znajduje się kopia autorstwa Marka Hapka). W kaplicy znajduje się również barokowa chrzcielnica, której trzon stanowi aniołek podtrzymujący jak kariatyda czaszę chrzcielnicy. Wewnątrz świątyni rozwieszone są stacje drogi krzyżowej z 1894 roku, namalowane przez Stanisława Bryniarskiego.
Autor: Jakub Zaskalski
Autor: Krzysztof Kazimirski
Autor: Jan Fox
Maria Działo, "Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-katarzyny-aleksandryjskiej-3