Ambona

Dzieje zabytku

Ambona została wykonana w drugiej ćwierci XVIII wieku.

Opis

Ambona przyścienna, wisząca, z jednobiegowymi schodami dostępnymi od prawej strony. Kosz na planie kwadratu o ściętych narożach i wklęsło-wypukłym profilu. U spodu ośmioboczne podwieszenie zwężające się ku dołowi, ujęte parą spływów wolutowych utworzonych z liści akantu, u dołu zakończone szyszką. Cokół kosza zdobiony puklowaniem, dekorowany trzema kartuszami utworzonymi z karbowanej wstęgi, zwieńczonymi płaskimi, symetrycznymi palmetami, z główkami aniołków skierowanymi na wprost i umieszczonymi u dołu. Naroża kosza ozdobione spływami wolutowymi o karbowanych trzonach, ozdobionych kampanulami, podtrzymującymi belkowanie, stanowiące parapet z silnie wysuniętym gzymsem. Na fryzie parapetu uskrzydlone główki anielskie.

Ściany dekorowane są płycinami w formie stojących prostokątów, naprzemiennie wybrzuszonych lub wklęsłych z przedstawieniami czterech ewangelistów, ujętymi w złocone ramy. Od lewej: św. Mateusz, św. Marek, św. Łukasz i św. Jan. Święty Mateusz siedzi zwrócony trzy czwarte w lewo i pisze piórem w księdze. Obok stoi uskrzydlony człowiek, który obejmuje go za szyję, ubrany w niebieską suknię odsłaniającą klatkę piersiową i złoty płaszcz z końcem rozwianym ku górze. Święty ma rysy twarzy starszego człowieka z długą i siwą brodą oraz siwymi włosami. Ubrany jest w obszerny czerwony płaszcz i sandały. Scena ukazana jest we wnętrzu architektonicznym. Święty Marek również został ukazany w swojej pracowni. Siedzi, zwrócony trzy czwarte w lewo przy stoliku i pisząc w księdze, odwraca się w prawo, gdzie spoczywa lew – jego atrybut. Ma siwą brodę. Ubrany jest w niebieską suknię, zapinaną z przodu na guziki oraz czerwony płaszcz przewieszony przez prawe ramię. Stolik zasłany jest jasnozielonym obrusem, na którym leży otwarta księga i czerwony kałamarz. Na ścianie, ponad stolikiem wisi półka z książkami. Po lewej stronie obrazu widać otwartą przestrzeń z widokiem na góry, w pozostałej brązowe ściany pokoju, w którym znajduje się święty. Na kolejnym obrazie św. Łukasz siedzi zwrócony trzy czwarte w prawo, przy stoliku z pulpitem i o wolutowych nóżkach. W prawej dłoni trzyma pióro, którym pisze na karcie papieru. Ubrany jest z jasnobrązową suknię, niebieski płaszcz owijający nogi i niebieskie sandały; na głowie ma założoną czapkę. Po prawej stronie obrazu stoi jego atrybut – wół. Całość ukazana jest we wnętrzu architektonicznym z półkolistą arkadą po prawej stronie. Święty Jan został ukazany na tle krajobrazu, zwrócony jest trzy czwarte w prawo, pisze na karcie papieru. Ubrany jest w jasnozieloną suknię i czerwony płaszcz. Ma długie włosy, spływające na plecy, został ukazany bez zarostu. Po prawej stronie wysokie drzewo, w oddali pejzaż górski. Wszyscy ewangeliści mają okrągłe nimby z wpisaną w polu gwiazdą.

Zaplecek w formie stojącego prostopadłościanu z niepełnym belkowaniem, wspartym na podwieszonych impostach, podtrzymującym odwrócony, przerywany przyczółek. Na ściance frontowej płycina w kształcie stojącego prostokąta o wklęsłych górnych narożach z obrazem Dobrego Pasterza w polu. Po bokach flankowana dwiema wąskimi płycinami, zdobionymi zwisem z kampanul. Na ściankach bocznych analogiczne płyciny z kampanulami. Chrystus ukazany frontalnie z barankiem na barkach, którego przytrzymuje rękami za nóżki. Zbawiciel ma owalną twarz z krótkim zarostem i jasnobrązowymi włosami, spływającymi na lewe ramię. Ubrany jest w biało-niebieską suknię oraz czerwony płaszcz. W oddali pejzaż z miastem po lewej, u góry szaro-złote niebo. Po lewej u dołu sygnatura „A D L”. Całość zwieńczona promienistą glorią z gołębicą Ducha Świętego w otoku utworzonym z chmur i główek anielskich. Struktura marmoryzowana w kolorze niebieskim, a płyciny w kolorze jasnoróżowym; ornamentyka, gloria i profile złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Ambona stanowi jeden z głównych elementów wyposażenia każdego kościoła. Jej przeznaczenie wiązało się z odczytywaniem teksów liturgicznych oraz wygłaszaniem kazań. Dzieło reprezentuje typ ambony pozbawionej baldachimu, a zwieńczonej promienistą glorią z gołębicą Ducha Świętego. Typ ten rozpowszechnił się w Małopolsce głównie za przykładem dzieł Antoniego Frączkiewicza, który po raz pierwszy zastosował takie rozwiązanie w 1727 roku w Tuchowie. Artysta czerpał inspiracje z postberninowskiej twórczości Baltazara Fontany, który tego rodzaju glorię umieszczał zamiast zwieńczenia w tworzonych przez siebie ołtarzach. W ten sposób typ ambony z glorią rozpowszechnił się i był wielokrotnie powtarzany również w drugiej połowie XVIII wieku. Ambona mogła zatem powstać raczej po 1727 roku, czyli w drugiej ćwierci XVIII wieku, co również potwierdza zdobiąca ją dekoracja regencyjna. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły wykonawcy dzieła. Ścianki kosza zdobią obrazy czterech ewangelistów, którzy zostali ukazani w tradycyjnym ujęciu ikonograficznym, z księgą i piórem do pisania w rękach oraz w towarzystwie odpowiadających im atrybutów: lwa, człowieka i woła, a w przypadku św. Jana Ewangelisty bez atrybutu, ale z charakterystycznym dla niego młodym wyglądem i w szatach w kolorze zielono-czerwonym. Atrybuty ewangelistów (człowiek, lew, orzeł i wół) pojawiają się już w wizji Ezechiela (Ez 1, 1-14) i apokaliptycznym widzeniu św. Jana (Ap 4, 6-8). Symbole te znane były również w obrazie świata starożytnych Babilończyków, gdzie odnosiły się do zodiaku, pór roku i czterech stron świata. Każde z trzech zwierząt ucieleśnia szczególny typ siły fizycznej: lew – siła potężna, ognista, nieujarzmiona; orzeł – ostrość wzroku, wysokość i szybkość lotu; wół – odporność i wytrwałość. Z kolei człowiek oznacza istotę obdarzoną duszą, inteligencją i wolą. W wizji Ezechiela cechy te są poszerzone i opisują Boga: człowiek – poznanie i wolę Boga, wół – jego siłę, lew – potęgę, a orzeł – wszechwiedzę. Z odniesieniem czterech symboli do tajemnic Chrystusa i do Ewangelii spotykamy się po raz pierwszy u św. Hieronima. W Lidii odkryto blok marmuru z następującym tekstem, odnoszącym się do Chrystusa i odpowiadający czterem atrybutom ewangelistów: „Jak człowiek cierpiał, jak lew zwyciężał, jak orzeł wzleciał, jak wół został zabity na ofiarę”. Z kolei na zaplecku ambony ukazano Chrystusa jako Dobrego Pasterza. Przedstawienie to w formie malarskiej na zaplecku ambony lub w formie rzeźbiarskiej w jej zwieńczeniu jest jednym z najczęstszych tematów podejmowanych przez artystów w tym miejscu. Na szczycie znajduje się płaskorzeźbiona gołębica Ducha Świętego, która symbolizuje natchnienie Duchem Świętym tego, który przemawia.

Streszczenie

Ambona została wykonana w drugiej ćwierci XVIII wieku w stylu regencyjnym. Ścianki kosza zdobią obrazy czterech ewangelistów, którzy zostali ukazani w tradycyjnym ujęciu ikonograficznym, z księgą i piórem do pisania w rękach oraz w towarzystwie odpowiadających im atrybutów. Z kolei na zaplecku ambony przedstawiono Chrystusa jako Dobrego Pasterza. Na szczycie znajduje się płaskorzeźbiona gołębica Ducha Świętego, która symbolizuje natchnienie Duchem Świętym tego, który przemawia. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły wykonawcy dzieła.

Bibliografia