Ołtarz boczny przytęczowy

Dzieje zabytku

Ołtarz boczny Przemienienia Pańskiego odnotowano w aktach wizytacji biskupiej z 1728 roku jako „nowy”, następnie wzmiankowano go w aktach wizytacji z 1765 roku. Na zasłonie znajduje się obraz „Ostatnia Wieczerza”, pędzla Jana Jerzyczka, zwanego Jurczykiem z około 1830 roku. Antepedium zdobione jest kurdybanem, który według legendy przywiózł spod Wiednia król Jan III Sobieski. Zapewne po licznych pożarach, które nawiedziły świątynię, ołtarz został silnie przekształcony w XIX wieku, podobnie jak ołtarz główny. Pierwotnie, według inwentarza z 1966 roku, w zwieńczeniu nastawy znajdował się obraz św. Judy Tadeusza. W kolejnej inwentaryzacji z 1983 roku odnotowano już wizerunek Chrystusa.

Opis

Ołtarz przyścienny, architektoniczny, jednoosiowy, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem. Mensa prostopadłościenna, w antepedium prostokątna płycina, w której umieszczony jest kurdyban, wytłaczany, barwiony i złocony z dekoracją ornamentalną składającą się z karbowanych taśm i motywów zwierzęcych oraz roślinnych. Retabulum ustawione na wysokim, dwustrefowym cokole, zamkniętym wyłamanym i profilowanym gzymsem. Predella ołtarza dekorowana owalnym, poziomym kartuszem ujętym ażurowymi, splecionymi liśćmi bujnego akantu i karbowanej wstęgi. Nastawa ołtarzowa flankowana parą filarów i kolumn ustawionych na tle pilastrów. Trzony kolumn do jednej trzeciej wysokości spiralnie skręcone, powyżej gładkie z grawerowaną wicią winorośli; trzony pilastrów do jednej trzeciej wysokości kanelowane, powyżej oplecione ukośnie wieńcem wawrzynu; kapitele podpór korynckie. Podpory wspierają wyłamane belkowanie, przerwane nad częścią środkową, zamknięte wydatnym, profilowanym gzymsem. W polu środkowym nastawy wnęka ze zdwojoną ramą w kształcie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem wklęsło-wypukłym z uskokami z obrazami „Przemienienie Pańskie” oraz „Ostatnia Wieczerza” na zasuwie. Na osi filarów w partii belkowania ustawione są pod kątem imposty, podtrzymywane przez płaskie, stylizowane muszle. Na tle filarów znajdują się figury: po lewej stronie Mojżesza, a po prawej Eliasza. Zwieńczenie w kształcie stojącego prostokąta, ujęte parą ukośnie dostawionych filarów, wspierających wyłamane belkowanie. Filary do jednej trzeciej wysokości zdobione ukośnym żłobkowaniem, powyżej kanelowane, kapitele korynckie. W polu środkowym owalny wizerunek twarzy Chrystusa. Na szczycie zwieńczenia oko Opatrzności wpisane w trójkąt, ujęte od dołu srebrzonymi obłokami i ukazane na tle promienistej glorii. Dekoracja ornamentalna: przednie ścianki cokołów dekorowane rozetami, po bokach cokołów owalne kartusze ujęte wydłużonymi liśćmi przeplecionymi karbowaną wstęgą; fryz dekorowany rozetami kwiatowymi; poniżej gzymsu ornament z liści akantu; po bokach zwieńczenia uszaki formowane z ażurowej wici roślinnej. Całość struktury ołtarza pokryta marmoryzacją zielono-niebieską; w dolnej części cokołu i w partiach belkowania w kolorze czerwono-różowym. Detale oraz profilowania pozłacane i posrebrzane.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz boczny Przemienienia Pańskiego w kościele w Nowym Targu powstał przed 1728 rokiem, prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XVIII wieku. W aktach wizytacji z 1728 roku odnotowany jest jako „nowy”, jednakże może to być związane z odnowieniem ołtarza, po częściowym uszkodzeniu podczas jednego z pożarów kościoła (w literaturze datowany jest na drugą połowę XVII wieku). Architektura nastawy reprezentuje typ aediculowy, czyli jednoosiowego retabulum, ujętego parą podpór dźwigających belkowanie ze zwieńczeniem. Ten typ ołtarza pojawił się w Małopolsce już w pierwszej połowie XVII wieku, podobnie jak podział zdobienia podpór w jednej trzeciej wysokości. Jednakże ukośnie ustawione imposty, wnęka w kształcie stojącego prostokąta w kształcie wklęsło-wypukłym z uskokami, ornament akantowy przeplatany karbowaną wstęgą czy promienista gloria w zwieńczeniu są elementami, które zawężają datowanie dzieła do pierwszej ćwierci XVIII wieku. Ponadto zdobienia podpór nawiązujące do siedemnastowiecznego podziału dekoracji w jednej trzeciej wysokości są w istocie elementami ołtarza, które powstały w XIX wieku i być może, tak jak podpory w ołtarzu głównym, zostały w tym czasie wymienione na nowe. Podsumowując, ołtarz przez wieki ulegał różnym przekształceniom i zmianom w dekoracji ornamentalnej, co związane było z licznymi pożarami i możliwymi w tych momentach uszkodzeniami nastawy (część z nich odnotowują dokumenty źródłowe). Ołtarz w większej części zawiera elementy pochodzące z pierwszej ćwierci XVIII wieku, a także nowsze przekształcenia z XIX i XX wieku. Nie można wykluczyć, że niektóre części konstrukcyjne mogą pochodzić z ołtarza Przemienienia Pańskiego z drugiej połowy XVII wieku, jednak podążając za zapisem w aktach wizytacji z 1728 roku należy przyjąć, że ołtarz został w większej części zbudowany na nowo w pierwszej ćwierci XVIII wieku, nawiązując niektórymi elementami do swojego pierwotnego wyglądu.

Streszczenie

Ołtarz powstał przed 1728 rokiem, prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Architektura nastawy reprezentuje typ aediculowy, czyli jednoosiowego retabulum, ujętego parą podpór dźwigających belkowanie ze zwieńczeniem. W polu głównym umieszczony jest obraz przedstawiający Przemienienie Pańskie, a na zasuwie Ostatnią Wieczerzę. Przed podporami ustawione są rzeźby: po lewej stronie Mojżesza, a po prawej Eliasza. W zwieńczeniu umieszczony jest wizerunek twarzy Chrystusa.

Bibliografia