Balustrada chóru muzycznego

Dzieje zabytku

Obrazy powstały w pierwszej ćwierci XVIII wieku, przed 1727 rokiem, bowiem odnotowano je w aktach wizytacji biskupiej: „Chorus musicali ligneus noviter fabricatur, ad quod extruitur organa”. Podczas remontu chóru w 1926 roku usunięto polskie wersety z psalmów, objaśniające znaczenie obrazów. W latach 1995-1996 w trakcie konserwacji prowadzonej przez Józefa Kucabę przywrócono je. 7 stycznia 1996 odbyło się uroczyste poświęcenie odnowionego chóru.

Opis

Parapet chóru muzycznego o brzegu linii wypukłej pośrodku, jednokondygnacyjny, siedmioosiowy z dwiema ściankami bocznymi na zakończeniu. Poszczególne osie wydzielone są kolumienkami wspartymi na bazach i niskich cokołach, od dołu ujętymi złoconymi szyszkami, zwieńczone fantazyjnymi kapitelami. Podpory podtrzymują imposty zdobione rozetami oraz niepełne belkowanie w postaci profilowanego gzymsu, wyłamanego na ich osi. W poszczególnych kwaterach umieszczonych jest siedem płycin w kształcie leżących prostokątów, naprzemiennie o bokach ściętych i o bokach wypukłych z uskokami; a na ściankach bocznych dwie płyciny w kształcie stojących prostokątów; w polu znajdują się malowane na desce obrazy. Pod obrazami malowane jasnoszare wstęgi z napisami. Wszystkie osie boczne ujęte są od dołu fantazyjnie wykrojonymi kartuszami, polichromowanymi na niebiesko i ozdobionymi malowaną dekoracją akantową. Struktura jest marmoryzowana w kolorze niebieskim, kolumienki marmoryzowane na kolor różowo-czerwony, profilowania czerwone i bordowe, ornamenty złocone.

Pierwszy obraz od lewej przedstawia sumarycznie oddany krajobraz z roślinnością na pierwszym planie oraz wysokimi, brązowymi drzewami po prawej stronie. W górnej części kompozycji widnieje jasnoniebieskie niebo.

Drugi obraz ukazuje siedzącą na ziemi Duszę pod postacią człowieka z rękami rozchylającymi suknię na piersi, od której ulatują ku górze strzały. Dusza ma owalną twarz, duże oczy, długi nos oraz duże, delikatnie rozchylone usta. Głowę okalają bujne, średniej długości, rude włosy. Ubrana jest w długą i białą suknię, podkreśloną wyraźnie czarnymi konturami na brzegu i w miejscach draperii szaty. Na jej kolanach leży łuk, a z tyłu kołczan ze strzałami. W górnej części kompozycji w otoku z chmur widnieje przedstawienie Boga pod postacią oka i pary uszu, w których stronę kierują się strzały opisane na białych banderolach westchnieniami: „Ah!”, „vtinam!”, „Heu!”. Całość ukazana jest na tle oddalonego lasu z kaplicą po prawej stronie. Pod obrazem wstęga z napisem: „Panie przed Tobą wszelkie prágnienie moie, ÿ / wzdÿchanie moie nie iest taÿne Tobie. W Psal(mus) 37.”

Trzeci obraz przedstawia chorą Duszę, spoczywającą na łożu, przy której czuwa siedzący na stołku Amor Boży, nakładający na nią dłonie. Dusza ubrana jest w jasną koszulę i ma głowę zawiązaną białą chustą. Anioł zwrócony jest trzy czwarte w lewo, ze skrzydłami u pleców i ze skrzyżowanymi nogami. Ubrany jest w jasnoróżową tunikę. Twarz owalna z wydatnymi ustami i dużymi oczami oraz pulchnymi policzkami, okolona krótkimi włosami i kolistym nimbem. Łoże z baldachimem ustawione jest na wysokim cokole, z zawieszoną zieloną kotarą upiętą na bokach, u spodu baldachimu wisi złocony lambrekin. Kompozycja zaaranżowana jest we wnętrzu architektonicznym z półkolistą arkadą po prawej stronie i wiszącym po lewej obrazkiem na ścianie. Pod płyciną wstęga z napisem: „Zmiłuÿ się nademną Panie, albowiem chorÿ iestem uzdow mię / Panie bo zchorzałÿ kośći moie. W Psal(mus) 6.”

Czwarta scena ukazuje Duszę zaprzągniętą w kierat. Dusza z opaską na oczach idzie z wniesionymi rękami, ustawiona tyłem w kierunku widza. Tym razem uobecniona jest pod postacią kobiety z długimi włosami, upiętymi w kok z tyłu głowy. Ubrana jest w długą, szarą suknię z podwiniętymi rękawami. Po lewej stronie obrazu Amor przytrzymuje na postronku Duszę, a w lewej ręce wnosi bicz. Fizjonomia i ubiór anioła jest analogiczny jak we wcześniejszych obrazach. Pośrodku kompozycji znajduje się kierat. Scena przedstawiona jest we wnętrzu architektonicznym z półkolistą arkadą po prawej stronie i prostokątnym oknem po lewej. Otwory ukazują krajobraz z błękitnym niebem. Pod spodem widnieje napis: „Weÿrziÿ na pokorę moię, ÿ ná pracą moię, á odpuść / mi wszÿstkie wÿstępki moie. W Psal(mus) 24.”

Środkowa partia balustrady wyobraża tzw. krucyfiks mistyczny. Do drzewa przybity jest Amor Boży – Chrystus, a na ziemi siedzi Dusza – Oblubienica. Chrystus przybity jest do drzewa trzema gwoździami. Na głowie ma założoną koronę cierniową. Dusza siedzi na ziemi, widoczna jest z lewego profilu, ma wyprostowane nogi i splecione dłonie, złożone na kolanach, głowę kieruje w stronę Chrystusa. Fizjonomia i ubiór postaci są analogiczne, jak we wcześniejszych scenach. Całość ukazana jest na tle drzew, w oddali widoczne są skały; niebo jest różowo-niebieskie. Pod obrazem napis: „Pod ćieniem tego, którego pragnęłam uśiádłám / Cant(icum canticorum) 2.”

Kolejny obraz ilustruje Duszę uwięzioną w klatce, do której schwytała ją Śmierć. Dusza leży na ziemi z prawą ręką wzniesioną ku górze, lewą trzyma na sakiewce z pieniędzmi. Fizjonomia i ubiór duszy są analogiczne jak na poprzednich obrazach. W klatce znajdują się również: lutnia, dzban i kielich. Po lewej stronie obrazu siedzi Śmierć pod postacią kościotrupa, która za pomocą sznurów przyciąga do siebie klatkę z Duszą. Na drugim planie harcują nieczyste moce o monstrualnych posturach, a w oddali widać wysokie płomienie. Pośrodku kompozycji znajduje się wysokie drzewo. Pod obrazem jest malowany napis: „Męki Piekielne otoczÿłÿ mię zewsząd, / uprzedźiłÿ mię śidła śmierći. W Psal(mus) 17.”

Siódmy obraz przedstawia Amora Bożego zasłaniającego oczy Duszy i odciągającego ją od damy stojącej obok. Po lewej stronie kompozycji Dusza kieruje się w lewą stronę z wyciągniętymi przed siebie rękami. Amor zasłania jej od tyłu oczy, a głowę ma skierowaną w stronę damy. Postacie te mają fizjonomię i ubiór analogiczne jak na poprzednich obrazach. Kobieta ustawiona jest po prawej stronie dzieła. Twarz ma okrągłą z dużymi oczami, czerwonymi ustami i silnie zarumienionymi policzkami. Włosy są upięte do tyłu w bujną fryzurę, spiętą czerwonymi wstążkami. Ubrana jest w jasnoczerwoną suknię z gorsetem i angażantami, na stopach ma czarne buty. W prawej dłoni trzyma kubeczek do gry, od którego odskakują piłeczki (lub według Elsa Stronksa bańki mydlane), a w lewej ma zwinięty wachlarz. Po lewej stronie obrazu widnieje wysoka skała i drzewo, po prawej roślinny krajobraz. Dzieło opisane jest słowami: „Odwroć oczÿ moie, ábÿ niewidźiałÿ márnośći. / W Psal(mus) 118.”

Ósma scena obrazuje Sąd Ostateczny. Skulona Dusza z opaską na oczach prowadzona jest przez alegorię sprawiedliwości przed oblicze Amora Bożego. Alegoria ukazana jest jako kobieta z wagą w lewej dłoni i mieczem w prawej, końcem skierowanym ku górze, opartym o jej prawe ramię. Ubrana jest w różową suknię, niebieski płaszcz oraz hełm z różowym piórem, a oczy ma zawiązane opaską. Alegoria sprawiedliwości wraz z Duszą stają przed Amorem Bożym, zasiadającym za wysoką ławą po prawej stronie obrazu. Amor zapisuje w księdze uczynki Duszy, lewą dłoń unosi i wskazuje palec w geście roztropności. Fizjonomia i ubiór postaci są analogiczne, jak na poprzednich obrazach. Ława zasłana jest zielonym obrusem z żółtymi frędzlami. Nad głową Amora, wmurowane są w ścianę tablice Dekalogu. Całość ukazana jest we wnętrzu architektonicznym. Pod spodem napis: „Nie wchodź wsąd zsługą twoim, albowiem nie kazdÿ / będzie usprawiedliwionÿ przed obliczem twoim W P(salmus) 11”.

Ostatni obraz, podobnie jak pierwszy na ściance bocznej, przedstawia krajobraz ze skałami i drzewami.

Zarys problematyki artystycznej

Dekoracja malarska balustrady chóru muzycznego przedstawia treści alegoryczne, wyobrażające stan duszy uciśnionej przy pomocy emblematów. Autor malowideł wzorował się na miedziorytach ilustrujących dzieło flamandzkiego jezuity Hermana Hugona „Pia desideria emblematis elegiis et affectibus SS. Patrum illustrata”, tzn. „Pobożne pragnienia, emblematami, elegiami i uczuciami świętych Ojców objaśnione”, wydane w 1624 roku w Antwerpii. „Pia desideria” ilustrowało 48 miedziorytów Boetiusa Adamsa à Bolswerta, jednego z najbardziej popularnych rytowników flamandzkich. Do 1757 roku ukazały się 42 wydania tego dzieła, w tym dzieło wydanie protestanckie w 1653 roku zatytułowane „Divine meditations”. Pierwszą, polską edycję opublikowano w 1673 roku w tłumaczeniu Aleksandra Teodora Lackiego pt. „Pobożne pragnienia, trzema księgami przez Wielebnego Ojca Hermana Hugona Soc. Jesu łacińskim opisana językiem. I Jęczenia dusze pokutującej. II Żądze dusze świętej. III Wzdychania dusze kochającej” w krakowskiej oficynie dziedziców Krzysztofa Schedla Starszego. Wykorzystano w niej 45 płyt Boetiusa Adamsa Bolswerta. Późniejsze wydania ukazały się bez ilustracji flamandzkiego rytownika. Dzieło, które jest podzielone na trzy księgi, przedstawia trójetapową drogę duszy do Boga poprzez oczyszczającą pokutę, święte pragnienia i miłosne z Nim zjednoczenie. Kompozycja zbioru nawiązuje do ignacjańskiej szkoły medytacji, która oparta jest na trzech etapach rozwoju duchowego: oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia. Na ilustracjach i w subskrypcjach pojawia się symboliczna para oblubieńców: Divinus Amor i Anima. Divinus Amor, czyli Amor Boży to Chrystus, a Anima – Dusza. Postacie często odwołują się do pary oblubieńców z Pieśni nad Pieśniami. Ponadto w wierszach można odnaleźć liczne odniesienia do mitologii antycznej, które również zostały ukazane na balustradzie w Nowym Targu (np. Temida - alegoria sprawiedliwości, Kupidyn). „Pia desideria” opatrzona jest zbiorem emblematów, szczególnie popularnych w XVII wieku. Emblemat składał się z trzech elementów: inskrypcji, czyli sentencji, zwanej „lemma” lub „motto”; obrazu oraz subskrypcji, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, objaśniającym dwa wcześniej wymienione elementy.

Pierwszy obraz przedstawiający Duszę na nowotarskiej balustradzie chóru niemal identycznie odwzorowuje grafikę Bolswerta, która umieszczona została na początku dzieła „Pia desideria”. W oryginale, po lewej stronie obrazu leży teatralna maska symbolizująca, że Dusza porzuciła marności i pokusy tego świata. Prawdopodobnie również na obrazie w Nowym Targu znajdowała się ta maska, po której widać już tylko ślady: poszczególne rysy twarzy i oko na lewej stronie obrazu. Dzieło przedstawia prośby i błagania zanoszone do Boga, ukrytego pod postacią oka i pary uszu. Sens inskrypcji i obrazu objaśnia subskrypcja Lackiego. Napisy na banderolach: „Ah!”, „vtinam!” oraz „Heu” Eleanor James zinterpretowała, jako szczególny rodzaj modlitwy „sighs and groans”, czyli westchnienia i jęki, które wystrzelone z łuku mają pobudzić Oblubieńca do odpowiedzi.

Z pierwszej księgi Lackiego autor programu ideowego malowideł balustrady wybrał cztery grafiki. Pierwsze dzieło to obraz przedstawiający Duszę na łożu boleści, przy której czuwa Amor Boży. Scena opisana jest tekstem z Psalmu 6. Subskrypcja Lackiego objaśnia, że duszy może już pomóc tylko Chrystus: „[…] odbiegli mię medycy – ach barzom niezdrowa” „[…] zlecz, proszę, wszystki bóle mocą Twoją świętą". Obraz nowotarski został poszerzony o kompozycję architektoniczną pokoju, w którym spoczywa chora Dusza. Drugi obraz ukazuje Duszę zaprzęgniętą w kierat napędzany przez młyńskie koła. Obok stoi Amor Boży z biczem. Dusza w opisie Lackiego skarży się słowami: „[…] Patrz, w jaką ciężką pracę jestem zaprzężona, obacz jako jej jarzmem szyja obciążona”. I tutaj również nowotarski malarz poszerzył kompozycję o wystrój architektoniczny pomieszczenia. Trzeci obraz ukazuje duszę uwięzioną w klatce przez śmierć. Rozrzucone pieniądze, lutnia, dzban i kielich symbolizują ziemskie rozkosze, przez które Dusza została schwytana. Czwarte dzieło z pierwszej księgi „Pia desideria” ukazane na chórze nowotarskim to sąd Duszy przed Amorem Bożym, na który wiedzie go Temida (alegoria sprawiedliwości). Za plecami Sędziego wiszą tablice z Dekalogiem. W „Pobożnych pragnieniach” opis sceny jest podany jako pochodzący z Psalmu 142. Jednakże na balustradzie chóru w Nowym Targu jest opisany jako 11.

Z księgi drugiej „Żądze dusze świętej” dokonano wyboru dwóch dzieł. Pierwsze opisane słowami Psalmu „Odwróć oczy moje, aby nie widziały marności” przedstawia Amora Bożego zasłaniającego oczy Duszy i odciągającego ją od damy grającej w grę z piłeczkami. Nowotarski malarz szlachetniej przedstawił strój damy, który na grafice Bolswerta przedstawia się w sposób nieco kuriozalny. Druga scena ukazuje tzw. krucyfiks mistyczny. Pod drzewem siedzi Dusza – Oblubienica, co objaśnia również inskrypcja z Pieśni nad Pieśniami: „Pod cieniem Tego, którego pragnęłam, usiadłam” (Pnp 2, 3). Na miedziorycie Bolswerta oraz w opisie Lackiego Drzewo ukazane jest jako jabłoń: „Pozwólcie choć topole jednej na zasłonę, niech jabłoń da mej głowie cienie ulubione”. Jednakże autor nowotarskiego dzieła nie ukazał tych owoców na drzewie, tak jak widnieją na miedziorycie rytownika i w opisie Lackiego.

Z księgi trzeciej „Wzdychania dusze kochającej” nie wykorzystano żadnej grafiki. Dzieła nowotarskie są wzorowane na grafikach Bolswerta, jednak ponieważ tamte zakomponowane były w kształcie stojących prostokątów, a płyciny nowotarskie w kształcie leżących prostokątów – malarz poszerzył boki dzieła o detale architektonicze lub krajobrazy. Ponadto namalował dwa obrazy – pejzaże, umieszczone na ściankach bocznych chóru.

Nowotarski cykl nie został opisany w kolejności odpowiadającej emblematom w „Pia desideria”. Warto również podkreślić, że malowidła nie są jedynym przykładem wykorzystania dzieł Hermana Hugona na terenie Rzeczpospolitej. Emblematy znajdują się również w kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej w kościele św. Stanisława we Frydmanie, we dworze w Rdzawie (obecnie park etnograficzny w Nowym Sączu), na drzwiach szafy na chrzcielnicę w kościele św. Mikołaja w Rychwałdzie, a także na malowidłach w Pilicy i klasztorze Benedyktynek w Staniątkach.

Streszczenie

Dekoracja malarska balustrady chóru muzycznego powstała w pierwszej ćwierci XVIII wieku (przed 1727 rokiem). Autor malowideł wzorował się na miedziorytach ilustrujących dzieło flamandzkiego jezuity Hermana Hugona „Pia desideria emblematis elegiis et affectibus SS. Patrum illustrata”, tzn. „Pobożne pragnienia, emblematami, elegiami i uczuciami świętych Ojców objaśnione”, wydane w 1624 roku w Antwerpii. „Pia desideria” ilustrowało 48 miedziorytów Boetiusa Adamsa à Bolswerta, jednego z najbardziej popularnych rytowników flamandzkich. Pierwszą, polską edycję opublikowano w 1673 roku w tłumaczeniu Aleksandra Teodora Lackiego pt. „Pobożne pragnienia, trzema księgami przez Wielebnego Ojca Hermana Hugona Soc. Jesu łacińskim opisana językiem. I Jęczenia dusze pokutującej. II Żądze dusze świętej. III Wzdychania dusze kochającej” i to ona była zapewne inspiracją do stworzenia koncepcji ideowej malowideł nowotarskiej balustrady. Dzieło, które jest podzielone na trzy księgi, przedstawia trójetapową drogę duszy do Boga poprzez oczyszczającą pokutę, święte pragnienia i miłosne z Nim zjednoczenie. Na ilustracjach i w subskrypcjach pojawia się symboliczna para oblubieńców: Divinus Amor i Anima. Divinus Amor, czyli Amor Boży to Chrystus, a Anima – Dusza.

Bibliografia