Trzemeśnia

Opis topograficzny

Miejscowość położona jest w dolinie rzeczki Trzemeśnianki, niewielkiego dopływu Raby powstałego z potoków spływających stokami Łysiny, Kamiennika i Działka. Dookoła Trzemeśni rozciągają się wzniesienia o wysokościach wahających się miedzy 300 a 450 m n.p.m. W nieco dalszej odległości od wsi można dostrzec Pasmo Ostrysza oraz Krową Górę (456 m n.p.m.), Grodzisko (519 m n.p.m.) i Uklejną (677 m n.p.m.). Osada sąsiaduje m.in. z Zasaniem, Osieczanami, Borzętą, Droginią i Myślenicami.

Streszczenie dziejów

Trzemeśnia powstała prawdopodobnie w połowie XIV wieku jako wieś rycerska. Niewiele później w sąsiednim przysiółku Zasań rozpoczęła działalność huta szkła, prowadzona w pierwszej połowie XVI stulecia przez mistrza Jakuba i jego spadkobierców. Trzemeśnia należała wówczas do Jordanów z Zakliczyna i Lubomirskich ze Sławkowic. Następnie, aż do końca epoki staropolskiej osada stanowiła część kompleksu dóbr starostwa dobczyckiego. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano pięć i pół łanów kmiecych, pięć zagród i trzech rzemieślników. Niestety w 1652 roku region nawiedziła epidemia dżumy, a trzy lata później Rzeczpospolitą najechały wojska szwedzkie. Zniszczona huta szkła w Zasaniu nie wznowiła już swej działalności, a osada z założonym tam folwarkiem przekształciła się około 1675 roku w osobną wieś. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Trzemeśnia trafiła do cyrkułu wielickiego, a później bocheńskiego. W połowie XIX wieku z inicjatywy księdza Antoniego Łazowskiego i Jana Michalca założono w miejscowości Straż Ogniową z prowizoryczną remizą ulokowaną w szopie plebańskiej. W 1875 roku we wsi otwarto dwuklasową szkołę, która dopiero po 1905 roku otrzymała osobny budynek. W regionie posługę rozpoczął działacz Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego, ksiądz Stanisław Stojałowski, wydając pisma „Wieniec” i „Pszczółka”. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku rozparcelowano majątek dworski należący do księcia Kazimierza Lubomirskiego. Po wybuchu drugiej wojny województwo krakowskie wcielono do Generalnego Gubernatorstwa. W okolicy zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy. Po 1945 roku na terenie znacjonalizowanego kompleksu dworskiego Lubomirskich wzniesiono pawilon ośrodka wypoczynkowego Związku Zawodowego Transportowców i Drogowców „Skalnik” i ośrodek wypoczynkowy urzędu miasta stołecznego Warszawy („Biały Potok”).

Dzieje miejscowości

Trzemeśnia po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1347 roku pod nazwą Marcinowa Wola. Wskazywałoby to na istnienie w miejscu obecnej wsi dawnych ról sołtysich z folwarkiem, które jednak zanikły bardzo szybko, bo już w 1364 roku miejscowość określano jako Crzemessna. W kolejnych latach była ona własnością rycerskich rodzin Przytkowskich i Banowskich, dzierżących w 1426 roku sołectwo z karczmą i młynem, łąki i lasy oraz hutę szkła w sąsiednim przysiółku Zasań. Na początku czwartej dekady XV wieku okolice Myślenic zostały złupione przez husytów, zmierzających z rejzą w kierunku Spisza. W 1457 roku zniszczeń, grabieży i gwałtów dopuściły się nieopłacone jednostki zaciężne pod dowództwem niejakich Kawki i Świeborowskiego. Nieco później (1471) Banowscy i Przytkowscy zawarli porozumienie pod karą 100 grzywien, zabraniające sprzedaży huty i zezwalające na swobodną wycinkę lasów w celu zaopatrzenia pieców grzewczych. U progu XVI stulecia część wsi należała do rodu Gryfitów, przechodząc na ręce Jordanów z Zakliczyna i Lubomirskich ze Sławkowic. Warsztaty w Zasaniu były w posiadaniu mistrza Jakuba (vitreatoris), którego król Jan Olbracht zwolnił z powinności wojskowych wynikających z dzierżonego sołectwa. W 1525 roku Zygmunt Stary nadał szlachectwo zięciowi powyższego (również Jakub), z prawem do wieczystego użytkowania zakładu i wyrębu drewna w lasach monarszych. Dziesięć lat później córki Jakuba podzieliły się dobrami – Katarzynie przypadła huta i kamienica przy ulicy św. Szczepana w Krakowie (scedowała je na swego syna Jakuba). W 1538 roku Trzemeśnię (cztery łany) i warsztaty szklarskie posiadał niejaki Adam Siedlecki.Na przełomie XVI i XVII wieku Zasań należał do Stanisława Wieruskiego, procesującego się w latach 1608-1609 z Kasprem Jordanem o udziały w hucie szkła. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano, że Trzemeśnia wchodziła w skład rozległego kompleksu dóbr Lubomirskich, starostów dobczyckich i panów na Wiśniczu. Wójt nazwiskiem Grygiel oddał z pięciu i pół łanów kmiecych 22 floreny podatku, od czterech zagrodników bez ról i jednego z rolą 2 floreny, od trzech rzemieślników 3 floreny oraz trzy „złote monety” od młyna. Niestety w 1652 roku region nawiedziła epidemia dżumy, a trzy lata później Rzeczpospolitą najechały wojska szwedzkie. Zniszczona huta szkła w Zasaniu nie wznowiła już swej działalności, a osada z założonym tam folwarkiem przekształciła się około 1675 roku w osobną wieś. Na początku XVIII stulecia miejscowość padła ofiarą drugiego najazdu Szwedów i epidemii dżumy, która w 1710 roku zdziesiątkowała tutejszą ludność. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Trzemeśnia trafiła do cyrkułu wielickiego (następnie bocheńskiego) Królestwa Galicji i Lodomerii. W metryce józefińskiej z 1787 roku zapisano, że dobra dzierżył Józef Wielowiejski, a wójtem był Walenty Gągol (Gogól). Wieś liczyła 595 mieszkańców (183 rodziny, w tym 32 kmiece i 77 chałupniczych), przebywających w 83 domach. Funkcjonowały tu karczma, browar, kuźnia i piekarnia. Dominował mało wydajny wysiew owsa oraz hodowla owiec i bydła rogatego. Pańszczyzna zazwyczaj nie przekraczała trzech dni w tygodniu oraz nadal obowiązywały liczne daniny w naturze i prawo propinacyjne. Na mocy reform cesarza Józefa II w latach osiemdziesiątych zezwolono chłopom na swobodne zawieranie małżeństw czy migrację do miast w celu nauki zawodu, okupione wyższymi podatkami i piętnastoletnią służbą wojskową. Zniesiono też sądownictwo dominialne, zamienione na starościńskie w poszczególnych cyrkułach. Przysiółek Bulina wcielono do Łęk, a w Porębie uruchomiono warsztaty kamieniarskie i młyny żarnowe, wykorzystujące okoliczne złoża piaskowca na stokach Kamiennika („W Papierni” i „Nad Piekłem”). Nienajlepszą sytuację ekonomiczną mieszkańców Trzemeśni pogłębiały przemarsze żołnierzy w czasie konfliktu z Napoleonem Bonaparte (1806), klęski żywiołowe (1811) czy zarazy (1831). Dotkliwe powodzie z lat 1844-1845 zniszczyły zbiory ziemniaka, co doprowadziło do strasznej fali głodu. Następnie wybuchła rabacja galicyjska, w której uczestniczyli mężczyźni z sąsiednich wsi (w Raciechowicach zabito dziedzica Kacpra Bilińskiego). W 1848 roku cesarz Franciszek Józef zniósł pańszczyznę w majątkach ziemiańskich i kościelnych, nadając chłopom uprawianą przez nich ziemię na własność. Niestety pokaźne żniwo zebrała w kolejnym roku epidemia cholery (300 wiernych w parafii dobczyckiej). Z inicjatywy księdza Antoniego Łazowskiego i Jana Michalca założono w miejscowości Straż Ogniową z prowizoryczną remizą ulokowaną w szopie plebańskiej. W 1851 roku kompleks dworski w Trzemeśni nabyli od Aleksandra Kiełczewskiego Jakub Schornstein i Haskel Eibenschütz. W latach sześćdziesiątych XIX wieku wprowadzono szeroką autonomię dla Królestwa Galicji i Lodomerii z osobnym Sejmem Krajowym we Lwowie. W 1875 roku we wsi otwarto dwuklasową szkołę, która dopiero po 1905 roku otrzymała osobny budynek. Nauczyciel Ludwik Barcik odnotował, że początkowo na 125 chłopców i 134 dziewczynki na lekcje uczęszczało 80 chłopców i 76 dziewcząt. W miarę zwiększającego się przyrostu naturalnego rosła liczba uczniów, osiągając w 1891 roku poziom 214 osób. W regionie posługę rozpoczął działacz Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego, ksiądz Stanisław Stojałowski, wydając pisma „Wieniec” i „Pszczółka”, nastawione na edukację i uświadamianie ubogich rolników. W sąsiednich Myślenicach i Dobczycach intensywnie rozwijał się przemysł garbarski i szewski, czyniąc oba miasta jednymi z największych producentów butów i skór w całej Galicji (łącznie funkcjonowało ponad 400 warsztatów!). Duża część mieszkańców Trzemeśni zajmowała się popularnym wówczas wikliniarstwem. Wyrabiano plecione kosze, krzesła, a nawet stoły ogrodowe, eksportowane potem do Niemiec, Holandii i Anglii. Dobra koniunktura na lokalne produkty nie wystarczyła jednak, by złagodzić skutki przeludnienia i nienajlepszej sytuacji gospodarczej kraju, których konsekwencją była masowa emigracja zarobkowa (przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych Ameryki). Po wybuchu pierwszej wojny światowej w czerwcu 1914 roku, jesienią Rosjanie wkroczyli do Galicji, spychając oddziały prusko-austriackie i polskie Legiony w okolice Gdowa, Wieliczki i Krakowa. Po kontrofensywie grudniowej (walki toczyły się również w dolinie Trzemeśnianki) wojska austro-węgierskie odrzuciły armię carską w rejon Limanowej i Gorlic. Wraz z odzyskaniem niepodległości przez Rzeczpospolitą 11 listopada 1918 władzę w regionie przejęła Polska Komisja Likwidacyjna. Niestety uwydatniły się ogniska czerwonki i grypy zwanej hiszpanką, przyniesionych przez żołnierzy wracających z frontu. W następnych latach rozparcelowano majątek dworski należący do księcia Kazimierza Lubomirskiego. Dużą popularnością cieszyły się partie chłopskie, głównie PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie", połączone w 1931 roku w Stronnictwo Ludowe. W wyniku reformy samorządowej z 1933 roku i powołaniu gmin zbiorowych Trzemeśnia pozostała w powiecie myślenickim. Po wybuchu drugiej wojny światowej jednostki niemieckie pojawiły się we wsi już w pierwszych dniach września 1939 roku. Województwo krakowskie wcielono do Generalnego Gubernatorstwa, a na mieszkańców nałożono wysokie kontyngenty żywności. Narastający terror ze strony okupanta spowodował, że zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy” oraz oddziały Batalionów Chłopskich. W połowie 1944 roku partyzantom udało się nawet wyprzeć Niemców z okolicy Raciechowic i ogłosić powstanie niepodległej Rzeczpospolitej Myślenickiej. 18 września kompania SS przeprowadziła brutalną akcję pacyfikacyjną wsi Wiśniowa, Lipnik i Zasań. Kolejne potyczki między ruchem oporu (poszerzonym oddziały radzieckich spadochroniarzy) a hitlerowcami miały miejsce na początku stycznia 1945 roku. Końcem miesiąca region opanowała Armia Czerwona, przynosząc wieloletnią okupację. Władze komunistyczne zlikwidowały dawny samorząd terytorialny, zastępując go radami narodowymi różnego szczebla. Na terenie znacjonalizowanego kompleksu dworskiego Lubomirskich wzniesiono pawilon ośrodka wypoczynkowego Związku Zawodowego Transportowców i Drogowców „Skalnik” i ośrodek wypoczynkowy urzędu miasta stołecznego Warszawy („Biały Potok”). W latach siedemdziesiątych XX stulecia wybudowano remizę strażacką ze świetlicą, zamienioną w 2003 roku nowym obiektem.

Bibliografia