Tryptyk z obrazami Matka Boska z Dzieciątkiem oraz św. Katarzyna i św. Barbara (awers skrzydeł), św. Mikołaj i św. Stanisław (rewers skrzydeł)

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Myślenice
Miejscowość
Trzemeśnia
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Myślenice
Parafia
Parafia św. Klemensa
Tagi
Hodegetria Hodegetria krakowska Matka Boska z Dzieciątkiem
Miejsce przechowywania
nowy kościół
Identyfikator
DZIELO/17242
Kategoria
obraz
Ilość
1
Czas powstania
około 1460 roku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Kraków
Technika i materiał
tempera na drewnie lipowym; srebrzenie, puncowanie, radełkowanie
Wymiary podstawowe
wysokość – 129 cm
Inne wymiary – kwatera środkowa z ramą: 129 x 85,5 cm; skrzydła z ramą: 129 x 42,5 cm
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Dzieje zabytku

Obrazy zostały wykonane w warsztacie krakowskim około 1460 roku. Pierwsze przemalowanie miało miejsce w XVI wieku (płaszcz Marii i gwiazdy). Pomiędzy 1641 a 1665 rokiem w zaprawie teł obrazów wykonano dekorację roślinną, zmniejszono promień nimbu Marii oraz ukształtowano ryte w zaprawie korony świętych dziewic. W dolnej części środkowej kwatery domalowano trzy niewielkie postacie. Są to wizerunki inicjatorów tych zmian, a więc Katarzyny z Jordanów Brzechwiny (ówczesnej patronki kościoła w Trzemeśni) oraz jej córki i syna Rafała. Po raz kolejny obraz środkowy był przemalowany w XIX wieku. Na księdze Chrystusa dodano monogram IHS, przekształcono jego tunikę oraz broszę Marii, namalowano nowe gwiazdy na jej płaszczu, dodano dużą gwiazdę na ramieniu, krzyż nad czołem, dodano również nowe ramy. W XX wieku wykonano kolejne, drobne przemalówki. W latach 2005-2009 obraz został całkowicie przemalowany. Podczas konserwacji w 2009 roku przeprowadzonej przez Małgorzatę Schuster-Gawłowską usunięto wtórne nawarstwienia i przywrócono mu wygląd najbliższy pierwotnemu.

Opis

Tryptyk z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w środkowej kwaterze, ze skrzydłami z przedstawieniami na awersie św. Katarzyny i św. Barbary, a na rewersie św. Mikołaja i św. Stanisława. Środkowa kwatera w formie stojącego prostokąta z przedstawieniem Marii ukazanej w półpostaci, zwróconej w trzech czwartych w lewo, z pochyloną głową. Na lewym ramieniu podtrzymuje siedzące Dzieciątko, prawą dłonią wskazuje na nie. Twarz ma owalną, o migdałowatych oczach, prostym, wąskim nosie i małych, pełnych ustach. Ubrana jest w niebieską suknię, ze złoconymi lamówkami oraz ciemnoniebieski maforion w złocone gwiazdy, ze złoconymi lamówkami i ciemnoczerwoną podszewką, narzucony na głowę i ramiona, zapięty złoconą klamrą pod szyją. Dzieciątko ukazane w pozycji siedzącej, pochylone, zwrócone w trzech czwartych w prawo, lewą ręką opiera księgę na nodze, prawą wyciąga przed siebie w geście błogosławieństwa. Twarz ma owalną, o dużych, migdałowatych oczach, krótkim nosie i pełnych ustach, okoloną jasnymi, kręconymi i krótkimi włosami. Dzieciątko ubrane jest w luźną ciemnoniebieską tunikę o złoconym, kwiatowym wzorze, ze złoconym galonem. Postacie ukazane na złoconym i srebrzonym tle z rytą w zaprawie wicią roślinną z kwiatami. Wokół ich głów ryte w zaprawie nimby. W lewym dolnym rogu obrazu ukazane niewielkie postacie dwóch klęczących kobiet, zwróconych w trzech czwartych w lewo, z dłońmi złożonymi w geście modlitwy, z różańcami. W prawym dolnym rogu ukazany niewielki klęczący mężczyzna, zwrócony w trzech czwartych w prawo, z dłońmi złożonymi w geście modlitwy.
Na awersie lewego skrzydła przedstawienie św. Katarzyny Aleksandryjskiej ujętej w całej postaci, zwróconej w trzech czwartych w lewo, z pochyloną głową, stojącej na postaci swojego oprawcy. W lewej, ugiętej na tle piersi ręce trzyma miecz, skierowany ostrzem w górę, prawą, opuszczoną w dół przytrzymuje przy boku koło. Twarz ma owalną, o wysokim czole, małych, migdałowatych oczach, prostym, krótkim nosie i małych ustach, okoloną długimi, brązowymi włosami, opadającymi wzdłuż ramion. Na głowie ma koronę otwartą. Ubrana jest w jasnozieloną suknię oraz jasnozielony, obfity płaszcz z czerwoną podszewką, zapięty pod szyją broszą, zarzucony na ramiona i podtrzymywany z przodu postaci. Święta stoi na niewielkiej postaci leżącego mężczyzny, ubranego w bogaty, ciemnoniebieski strój, ze złoconym pazem, z koroną otwartą na głowie. Katarzyna ukazana na złoconym i srebrzonym tle z rytą w zaprawie wicią roślinną z kwiatami. Wokół jej głowy ryty w zaprawie nimb.
Na awersie prawego skrzydła przedstawienie św. Barbary ukazanej w całej postaci, zwróconej w trzech czwartych w prawo, z pochyloną głową, stojącej na postaci swojego oprawcy. W prawej, wyciągniętej przed siebie ręce podtrzymuje wieżę, lewą trzyma płaszcz. Twarz ma owalną, o wysokim czole, małych, migdałowatych oczach, prostym, krótkim nosie i małych ustach, okoloną długimi, jasnobrązowymi włosami, opadającymi wzdłuż ramion. Na głowie ma koronę otwartą. Ubrana jest w ciemnoniebieską suknię, przepasaną w talii oraz czerwony płaszcz z zieloną podszewką, zapięty pod szyją broszą, zarzucony na ramiona i podtrzymywany z przodu postaci. Święta stoi na niewielkiej postaci leżącego mężczyzny, ubranego w bogaty, ciemnoniebieski strój. Barbara ukazana na złoconym i srebrzonym tle z rytą w zaprawie wicią roślinną z kwiatami. Wokół jej głowy ryty w zaprawie nimb.
Na rewersie lewego skrzydła przedstawienie św. Mikołaja ukazanego w całej postaci, zwróconego w trzech czwartych w lewo. W lewej ręce trzyma pastorał, prawą unosi w geście błogosławieństwa. Twarz ma pociągłą, o małych, migdałowatych oczach, prostym nosie i wąskich ustach, okoloną, krótką kręconą brodą i siwymi, krótkimi włosami skręconymi w pukle. Na głowie ma białą infułę z brązową opaską. Ubrany jest w białą albę, zieloną rokietę oraz obfity, niebieski ornat z czerwoną podszewką. Wokół jego głowy jasnożółty nimb. Święty ukazany jako stojący na trawie, z jednolitym, ciemnoczerwonym tłem.
Na rewersie prawego skrzydła przedstawienie św. Stanisława ukazanego w całej postaci, zwróconego w trzech czwartych w prawo. W prawej ręce trzyma pastorał, lewą podtrzymuje przy boku księgę. Twarz ma pociągłą, o małych, migdałowatych oczach, prostym nosie i wąskich ustach, okoloną krótkimi, brązowymi włosami. Na głowie ma białą infułę z brązową opaską. Ubrany jest w białą albę, zieloną rokietę oraz obfity, czerwony ornat z niebieską podszewką. Wokół jego głowy jasnożółty nimb. Święty ukazany jako stojący na trawie, z jednolitym, ciemnoczerwonym tłem.
Każdy z trzech obrazów ujęty osobną profilowaną ramą, złoconą z czerwoną obwódką. Skrzydła przymocowane do środkowej kwatery dwoma parami zawiasów.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem należy do typu ikonograficznego Hodegetria (Wskazująca Drogę). Przedstawia on Marię podtrzymującą Dzieciątko na lewym ramieniu, która prawą dłonią wskazuje na nie. Jerzy Gadomski wyróżnił grupę obrazów wykształconych w Małopolsce w XV wieku, określając je jako Hodegetrie krakowskie. Są to samodzielne przedstawienia Hodegetrii ukazanej w półpostaci. Ideowo nawiązujące do wizerunków Madonn św. Łukasza, dlatego otoczone były szczególnym kultem, zaś w XV wieku czczono je jako wizerunki łaskawe.
Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Trzemeśni został wykonany według kanonu ikonograficzno-formalnego Hodegetrii krakowskich. Sposób oddania postaci (zbliżenie głowy Chrystusa do Marii i jego dłoni do jej szyi), zastosowanie galonów w szatach postaci, zwiększony kontrast modelunku twarzy oraz inne jeszcze cechy wskazują na to, że obraz powstał w trzeciej ćwierci XV wieku, a dokładniej około 1460 roku. Sposób malowania świętych dziewic i biskupów odpowiada malarstwu małopolskiemu z lat 1450-1470.
Dzieło z Trzemeśni jest wyjątkowym przykładem połączenia obrazu Hodegetrii krakowskiej z nastawą typu tryptykowego. Wiele wskazuje na to, że wszystkie części składowe tryptyku wykonał ten sam warsztat. Postać Marii z Dzieciątkiem kontrastuje ze smukłymi, wydłużonymi postaciami świętych dziewic, których formę zapewne wymogły wymiary podobrazia.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Po konserwacji.

Streszczenie

Obrazy zostały wykonane w warsztacie krakowskim około 1460 roku. Pomiędzy 1641 a 1665 rokiem w zaprawie teł obrazów wykonano dekorację roślinną, zmniejszono promień nimbu Marii oraz ukształtowano ryte w zaprawie korony świętych dziewic. W dolnej części środkowej kwatery domalowano trzy niewielkie postacie (Katarzyny z Jordanów Brzechwiny, ówczesnej patronki kościoła w Trzemeśni, oraz jej córki i syna Rafała). Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem reprezentuje typ Hodegetrii krakowskiej. Sposób malowania świętych dziewic i biskupów odpowiada malarstwu małopolskiemu z lat 1450-1470.

Bibliografia

Kornecki Marian, "Zabytki sztuki" , [w:] "Monografia powiatu myślenickiego, t. 1: Historia" , red.Reinfuss Roman , Kraków 1970 , s. 285-356
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Schuster-Gawłowska Małgorzata, Gadomski Jerzy, "Trzemeśnia"
Pencakowski Paweł, "Recepcja dzieł dawnej sztuki i pamiątek przeszłości w diecezji krakowskiej", Kraków 2009
Gadomski Jerzy, "O tryptyku z Hodegetrią w Trzemeśni"

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Tryptyk z obrazami Matka Boska z Dzieciątkiem oraz św. Katarzyna i św. Barbara (awers skrzydeł), św. Mikołaj i św. Stanisław (rewers skrzydeł)", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/tryptyk-z-obrazami-matka-boska-z-dzieciatkiem-oraz-sw-katarzyna-i-sw-barbara-awers-skrzydel-sw-mikolaj-i-sw-stanislaw-rewers-skrzydel

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności