Kościół św. Klemensa

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Myślenice
Miejscowość
Trzemeśnia
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Myślenice
Parafia
Parafia św. Klemensa
Tagi
architektura drewniana architektura XVIII wieku kościół drewniany
Identyfikator
DZIELO/14699
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1780 rok
Technika i materiał
drewno, konstrukcja zrębowa i słupowa, szalowanie
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Parafia z kościołem była wzmiankowana w spisie świętopietrza w latach 1325-1327. Prawdopodobnie kolejny, drewniany kościół św. Klemensa został wymieniony w aktach wizytacji z 1596 roku. Wówczas patronem był Spytek Wawrzyniec Jordan (zm. 1596). Świątynia posiadała trzy niekonsekrowane ołtarze, kamienną chrzcielnicę, a na łuku tęczowym znajdował się krucyfiks. W aktach wizytacji z 1618 roku ołtarze określono już jako poświęcone, wymieniono również w kościele trzy dzwony, w tym dwa w dzwonnicy (nie wiadomo czy wolnostojącej czy wbudowanej w fasadę) i trzeci w kościele. W kolejnych dokumentach wizytacyjnych z 1665 roku określono wezwania ołtarzy, a mianowicie główny był poświęcony Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny z obrazem tejże, po prawej stronie znajdowało się retabulum z wizerunkiem Najświętszej Marii Panny, po lewej zaś murowany ołtarz z nową strukturą. W kościele były również stalle i ławki, ambona oraz chrzcielnica stojąca na środku kościoła. W aktach wizytacji z 1730 roku wymienionych zostało pięć ołtarzy, główny św. Klemensa, drugi w prezbiterium Koronacji Najświętszej Marii Panny, w nawie po prawej stronie trzeci ołtarz z prostą figurą Chrystusa Ukrzyżowanego, po lewej stronie zaś elegancka struktura Najświętszej Marii Panny oraz piąte retabulum o nowej strukturze, jeszcze nie polichromowane. Ambona zawieszona była na łuku tęczowym, po prawej stronie. Prawdopodobnie na początku XVIII wieku wymieniono część wyposażenia na nowe oraz powiększono jego ilość. Kościół św. Klemensa następnie został opisany w aktach wizytacji z lat 1747-1748, wówczas prawo patronatu nad nim miał Adam Jordan z Zakliczyna (zm. 1763). Spośród elementów wyposażenia kościoła wskazano krucyfiks w starym stylu na łuku tęczowym, ambonę przymocowaną do ściany prezbiterium, chór muzyczny nad głównym wejściem do kościoła w zachodniej części nawy głównej z organami i pozytywem o siedmiu głosach. W prezbiterium, po lewej stronie, przy ścianie stała jedna ławka. W kościele znajdował się również jeden dawny, reperowany konfesjonał. W aktach opisano pięć ołtarzy, główny św. Klemensa, z drewnianą mensą i tabernakulum, w nawie po lewej stronie ołtarz Najświętszej Marii Panny, ołtarz Koronacji Najświętszej Marii Panny z kamienną mensą, po tej samej stronie ołtarz Marii Dziewicy z drewnianą mensą, po prawej stronie nawy retabulum św. Marii Magdaleny z kamienną mensą oraz przy nim ustawioną kamienną chrzcielnicę, poświęconą w tym roku. Kościół miał drewnianą dzwonnicę z nowym listwowaniem, sprawionym dzięki parafianom, w której mieściły się dwa dzwony. W 1760 roku erygowano ołtarz św. Andrzeja (z którego zachował się obraz). Kościół uległ zniszczeniu wskutek wylewów sąsiadującego z nim potoku. Obecna świątynia została wybudowana w 1780 roku przez majstra Antoniego Wacławika. Postawiono ją w innym miejscu niż poprzednią, nieopodal na wzniesieniu. Prawdopodobnie około 1780 roku powstał nowy ołtarz główny do świątyni. Do zewnętrznej ściany prezbiterium w 1839 roku dobudowano Ogrójec. Od południa do nawy przylega wzniesiona później kruchta. Na przełomie XIX i XX wieku kościół był odnawiany. Wnętrze świątyni zostało pokryte polichromią wykonaną przez Mariana Szczurowskiego w 1910 roku.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, na betonowym podmurowaniu przesłoniętym daszkiem, wieża o konstrukcji słupowej. Elewacje jednolite, szalowane w dolnej połowie pionowo, w górnej połowie poziomo, wzmocnione lisicami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Kościół orientowany, jednonawowy, nawa na rzucie prostokąta, prezbiterium nieco węższe, zakończone trójbocznie. Do wschodniej ściany prezbiterium przylega Ogrójec na rzucie prostokąta, od północy piętrowa zakrystia na planie prostokąta z niewielką prostokątną przybudówką od północy. Do zachodniej ściany nawy przylega wieża na planie kwadratu, do południowej ściany nawy kaplica na takim samym planie.
Pomiędzy nawą a prezbiterium prostokątny otwór tęczowy. Wewnątrz ściany wzmocnione parami lizen, zakończone opasującym całość wnętrza profilowanym gzymsem. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, o wypukłej środkowej części, podparty na czterech filarach. Zakrystia dwupiętrowa ze strychem, na drugim piętrze dawna loża kolatorska otwarta do wnętrza prezbiterium arkadą. Kaplica boczna dwupiętrowa, górne pomieszczenie dzielą od wnętrza dwa okna. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju, zamknięte drzwiami spągowymi w południowej ścianie nawy oraz prezbiterium, drzwi w zachodniej ścianie dwuskrzydłowe. Wnętrze nakryte pułapami deskowymi o zaokrąglonych fasetach. Posadzka z płyt ceramicznych.
Elewacja frontowa z dostawioną trójkondygnacyjną, zwężającą się ku górze wieżą, każda kondygnacja oddzielona daszkiem. Na osi oraz na południowej ścianie wejścia do kruchty w przyziemiu wieży z dwuskrzydłowymi drzwiami, frontowe nakryte dwuspadowym daszkiem z niszą na figurę Najświętszego Serca Jezusa. Prostokątne okna z dwóch stron pierwszej kondygnacji, trzech stron drugiej kondygnacji, w partii trzeciej z każdej strony para otworów dzwonnych. W elewacji północnej pięć otworów okiennych w formie stojącego prostokąta, dwa w nawie, po jednym w każdej kondygnacji zakrystii oraz w północnej przybudówce zakrystii wejście i małe prostokątne okienko. W elewacji południowej cztery okna w formie stojącego prostokąta, dwa w nawie i dwa w prezbiterium. W kaplicy bocznej okno i wejście w pierwszej kondygnacji oraz cztery okna w drugiej kondygnacji – dwa na ścianie frontowej oraz po jednym na bocznych. Na ścianie wschodniej prezbiterium Ogrójec w formie głębokiej szalowanej wnęki przesłoniętej dwuspadowym daszkiem. Kościół nakryty dachami dwuspadowymi z ceramicznej dachówki, wyższym nad nawą, niższym nad prezbiterium, nad zakrystią dach dwuspadowy, nad przybudówką pulpitowy. Kaplica przekryta blaszanym dachem dwuspadowym. Wieża zwieńczona hełmem baniastym pokrytym blachą, z ośmioboczną latarnią z otworami dzwonnymi, z pozorną izbicą. W połowie długości dachu nad nawą od strony prezbiterium wznosi się ponad kalenicą wieżyczka na sygnaturkę, na ośmiobocznym obitym blachą trzonie, z latarnią zwieńczoną niewielkim cebulastym, blaszanym hełmem zakończonym kulą z krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Trzemeśni reprezentuje nurt w osiemnastowiecznym budownictwie drewnianym, w którym na tradycyjne rozwiązania przestrzenne narzucono formy barokowe. Budynek w układzie konstrukcyjno-przestrzennym nawiązuje do tradycyjnych rozwiązań typu jednonawowego kościoła z węższym prezbiterium. W omawianej świątyni objawiają się jednak charakterystyczne dla XVIII wieku zmiany konstrukcyjne. Przybudowana do korpusu wieża-dzwonnica jest znamienna dla tego okresu, choć występuje stosunkowo rzadko. Bryła budowli została rozbita przez rozdzielenie dachów nawy i prezbiterium oraz zróżnicowanie ich wysokości. Zmieniły się również proporcje korpusu, gdyż poprzez podwyższenie wysokości ścian, optycznie obniżył się dach. W przeciwieństwie do tradycyjnego schematu wywodzącego się jeszcze ze średniowiecza okna parami umieszczono na obu bocznych elewacjach, a nie wyłącznie po stronie południowej. Narzuca to symetrię i rytm podziałom ścian na zewnątrz i wewnątrz. Charakterystycznym elementem nowożytnych kościołów drewnianych stały się wieżyczki na sygnaturkę. Oba hełmy stanowią dominujące elementy wertykalne bryły kościoła w Trzemeśni. Ich forma jest charakterystyczna dla XVIII wieku. Za barokizujące akcenty wnętrza można uznać profilowany gzyms opasujący całe wnętrze oraz wypukłą balustradę chóru muzycznego.

Streszczenie

Pierwszy drewniany kościół w Trzemeśni był wzmiankowany już w XIV wieku, kolejny zaś w XVI wieku. Dawna świątynia została zniszczona przez wylewy sąsiadującego z nią potoku. Obecny kościół został wybudowany w 1780 roku przez majstra Antoniego Wacławika. Kościół w Trzemeśni reprezentuje nurt w osiemnastowiecznym budownictwie drewnianym, w którym zastosowano tradycyjne rozwiązania przestrzenne, wykazujące charakterystyczne dla XVIII wieku zmiany konstrukcyjne.

Bibliografia

Kornecki Marian, "Zabytki sztuki" , [w:] "Monografia powiatu myślenickiego, t. 1: Historia" , red.Reinfuss Roman , Kraków 1970 , s. 285-356
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, "Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej", Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Tarnoviensis, Dobcicensis, Woynicensis, Opatowiensis, Lypnicensis et Wielicensis ad Archidiaconatum Cracoviensis pertinentium per venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis mandato Illustrissimi Principis et Domini Domini Georgini Divina Miseratione S. R. Ecclessia Tituli S. Sixti Card. Praesbyteri Rzadziwł nuncupati Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis administratoris perpetui in Olica et Neswiesz Ducis et ex commissione admodum Rndi. Dni. D. Stanislai Crasinski Archidiaconi in spiritualibus vicarii et generalis officialis Cracoviensis etc. etc.

Autor: Krzysztof Kazimirski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio externa decanatus Dobcicensis, Lipnicensis, Voynicensis, Skalensis et Opatovicensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem a. D. 1618 peracta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum decanatus Dobczycensis a perillri ac reverendissimo Domino Nicolao Oborski Dei et Apostolice Sedis Gratia Episcopo Laodicensis Suffraganeo, Archidiacono, Vicario in Spiritualibus et Officiali Generali Cracoviensi
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis per me Alexandrum Mathiam Rudzki Commissarium ad hoc nunus in dusbus decanatibus Lipnicensis et Voynicensis

Autor: Aleksander Maciej Rudzki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis decanatuum Dobczycensis et Lipnicensis ex delegatione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis ducis Severiae, per Clementem Stanislaum Kostka Herka, Phil. Doctorem et Professorem, Collegam minorem, Ecclesiae Collegiatae Boboviensis custodem, parochiae Droginensis curatum a.D. 1747 die vero 3 mensis Decembris inchoata et 1748 die 22 mensis Martii expeditae

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Kościół św. Klemensa", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-klemensa

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności