Chrystus w grobie

Dzieje zabytku

W 1996 roku obraz „Chrystus w grobie” wraz z drugim obrazem przedstawiającym Chrystusa w tłoczni mistycznej został poddany konserwacji w pracowni Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta. Na osi kompozycji u dołu ukazane ciało Chrystusa zdjęte z krzyża i ułożone na białym całunie, który rozłożono na czerwonym podium z białym pasem od przodu; ramiona Chrystusa ułożone wzdłuż ciała. Głowa ujęta z prawego profilu, otoczona promienistym nimbem. Oczy zamknięte, włosy i broda siwe. Tors nagi z widoczną raną w boku, wokół bioder owinięte białe perizonium. Na pierwszym planie po bokach, na wyodrębnionych częściach podium ukazane postaci dwóch stojących naprzeciw siebie aniołów trzymających arma Christi. Anioł z lewej strony kompozycji prawą ręką podtrzymuje gąbkę zamieszczoną na długim drzewcu, gest lewej, zbliżonej do policzka, wyraża żal. Anioł z prawej strony obrazu w lewej ręce trzyma włócznię, prawą ręką wykonuje analogiczny gest jak anioł z lewej. Obie postaci przedstawione jako młodzieńcy o długich włosach ubrani w obszerne, granatowe płaszcze. U ich stóp, na białej części podium przedstawione pozostałe narzędzia męki Chrystusa: młotek, gwoździe, korona cierniowa i kleszcze. Na dalszym planie, w głębi kompozycji widoczna półkolista arkada udekorowana czerwoną draperią. Przedstawiono w niej ołtarz, na którym stoją monstrancja promienista z hostią, sześć lichtarzy oraz wazony z kwiatami. Nieco powyżej ukazane trzy podwieszone lampy wieczne w kolorze złotym. W górnych narożnikach, ponad arkadą dekoracyjne motywy zbudowane z trzech ulistnionych gałęzi. Kolorystyka ciemna, chłodna z dominacją szarości i czerni. Obraz oprawiony w ramę z szerokiej, wypukłej listwy zdobionej rodzajem pseudomarmoryzacji w odcieniach brązu.

Zarys problematyki artystycznej

Choć w żadnej z Ewangelii nie opisano bezpośrednio grobu Chrystusa, w przekazie św. Mateusza można znaleźć relację dotyczącą wydarzeń mających miejsce bezpośrednio po ukrzyżowaniu: „pod wieczór przyszedł zamożny człowiek z Arymatei, imieniem Józef, który też był uczniem Jezusa. On udał się do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. Wówczas Piłat kazał je wydać. Józef zabrał ciało, owinął je w czyste płótno i złożył w swoim nowym grobie, który kazał wykuć w skale. Przed wejściem do grobu zatoczył duży kamień i odszedł” (Mt 27, 58-60). Ciało Chrystusa zgodnie z tradycją chrześcijańską znajdowało się w grobie do momentu zmartwychwstania, które nastąpiło trzeciego dnia po ukrzyżowaniu. Pusty grób, rankiem w niedzielę wielkanocną odkryły niewiasty – Maria Magdalena, Maria matka Jakuba oraz Maria Salome (Mk 16, 1-8). W średniowiecznej liturgii Wielkiego Tygodnia istniały trzy ceremonie, które odbywały się wokół przedstawienia lub symbolicznego wyobrażenia Grobu Chrystusa urządzanego zwykle na ołtarzu. W liturgii Wielkiego Piątku od średniowiecza istniała tradycja dramatyzowanych inscenizacji obrzędu depositio crucis (złożenie krzyża) tj. symbolicznego pogrzebu ukrzyżowanego Chrystusa. Początkowo do grobu umieszczanego w obrębie ołtarza składano wyłącznie krucyfiks owinięty w płótno, następnie krzyż i hostię, a od XIII i XIV wieku tworzono rzeźby przedstawiające martwego Chrystusa, które symbolicznie grzebano w Grobie Pańskim. Przebieg tej inscenizacji szczegółowo relacjonuje Bogna Dziechciaruk w swoim artykule poświęconym funkcji „stwoszowskiego” krucyfiksu w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie: „dramatyzowany obrzęd Depositio crucis (pogrzebanie krzyża) następował bezpośrednio po uroczystości Adoratio crucis (łac. adoracji krzyża) i stanowił finalny akcent rozbudowanego nabożeństwa Wielkiego Piątku. Całość rozpoczynała uroczysta część procesjonalna, w której sprzed ołtarza głównego zabierano krucyfiks (często także i hostię), po czym kondukt pogrzebowy kierował się w stronę Grobu. Obmyty wcześniej krucyfiks niesiony był w pozycji poziomej (przez analogię do niesienia ciała zmarłego); przed złożeniem w Grobie owijano go w imitujące całun tkaniny liturgiczne. Sam Grób skrapiano wodą święconą i okadzano; następnie starannie pieczętowano, a na koniec pozostawiano przy nim straż, która odmawiała Pater noster i psalmy pokutne”. Obrzęd ten odzwierciedlać miał rzeczywisty pogrzeb Chrystusa, a inscenizowany Grób Wielkanocny przybierał formę drewnianego katafalku pogrzebowego. Drugą ceremonią związaną z Grobem Pańskim było elevatio crucis (podniesienie krzyża), podczas której symbole pogrzebu były wynoszone z Grobu w wielkanocny poranek na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa. Bezpośrednio po elevatio następowała trzecia ceremonia – visitatio sepulchri (nawiedzenie grobu) nawiązujące do odwiedzin niewiast u grobu. Zachowane źródła liturgiczne zawierające szczegółowe opisy wspomnianych wyżej ceremonii pozwalają stwierdzić, że symboliczny Grób Chrystusa umieszczano na ołtarzu, najczęściej głównym lub ołtarzu noszącym wezwanie św. Krzyża. Na ołtarzu kładziono zazwyczaj biały, świąteczny obrus, a za właściwą komorę Grobu służyła wnęka mieszcząca się pod mensą ołtarza zasłaniana po obrzędzie depositio tkaniną odsuwaną podczas visitatio sepulchri. W sztuce nowożytnej równolegle ze scenograficznymi, okazjonalnymi kompozycjami Grobów Wielkanocnych pojawiły się także plastyczne malarskie wyobrażenia Chrystusa w grobie umieszczane najczęściej w predelli (XVII w.) lub antepedium (XVII i XVIII w.) ołtarza św. Krzyża, a także rzeźbiarskie figury zmarłego Chrystusa umieszczone pod mensą ołtarza we wnęce mającej charakter Grobu naśladującego skalną grotę (XVIII w.). Omawiany obraz w paczółtowickim kościele jest samodzielną kompozycją malarską przedstawiającą wielkanocną aranżację Grobu Pańskiego. O tym, że martwe ciało Chrystusa flankowane przez postaci aniołów trzymających arma Christi zostało złożone na ołtarzu świadczy przedstawiona na drugim planie kompozycji monstrancja z hostią oraz lichtarze. Obraz jest dziełem nieznanego artysty o raczej skromnych umiejętnościach warsztatowych. Mógł powstać w drugiej połowie XVIII lub na początku XIX wieku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Obraz był konserwowany w 1996 roku przez profesor Małgorzatę Schuster-Gawłowską w Krakowie.

Streszczenie

Omawiany obraz w paczółtowickim kościele jest samodzielną kompozycją malarską przedstawiającą wielkanocną aranżację Grobu Pańskiego. O tym, że martwe ciało Chrystusa, flankowane przez postaci aniołów trzymających arma Christi zostało złożone na ołtarzu, świadczy przedstawiona na drugim planie kompozycji monstrancja z hostią oraz lichtarze. Obraz jest dziełem nieznanego artysty o skromnych umiejętnościach warsztatowych. Mógł powstać w drugiej połowie XVIII lub na początku XIX wieku. W 1996 roku dzieło wraz z drugim obrazem przedstawiającym Chrystusa w tłoczni mistycznej zostało poddane konserwacji w pracowni Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Bibliografia