Kościół Narodzenia św. Jana Chrzciciela

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Zembrzycach ufundował w 1531 roku Jan Zembrzycki. Z akt wizytacji biskupiej z 1598 roku wiadomo, że był to mały, drewniany kościół, wyposażony w trzy ołtarze. Nie miał dzwonnicy, wybudowano ją dopiero w XVIII wieku. W świątyni znajdowała się cenna relikwia ciernia z korony Chrystusa, która jednak zaginęła w nieznanych okolicznościach. Omawiając historię pierwszej świątyni w Zembrzycach warto zwrócić uwagę na wzmiankę o ołtarzu głównym, umieszczoną przez Andrzeja Komonieckiego w „Dziejopisie żywieckim”, według którego „[...] w roku 1542 snycerz zembrzycki przerobił ołtarz główny na wzór ołtarza NMP w Krakowie na prośbę ks. proboszcza Kaszkowica”. Informacja ta dowodzi, że w Zembrzycach już od XVI wieku rozwijało się rzemiosło snycerskie, a kolejne wzmianki mówią również o zleceniach wykonywanych w innych miejscowościach, np. budowa ambony w kościele w Żywcu w 1698 roku przez snycerza zembrzyckiego Błażeja Zawilskiego czy ołtarza Chrystusa Ukrzyżowanego w 1704 roku przez Wojciecha Glińskiego z Zembrzyc. W aktach wizytacji biskupiej z 1662 roku odnotowano wydarzenie konsekracji ołtarza głównego przez biskupa Mikołaja Oborskiego. W tym czasie po raz pierwszy wzmiankowano, że w kościele znajduje się obraz Matki Boskiej Zembrzyckiej, słynący cudami. 8 sierpnia 1666 zostało założone przy kościele Bractwo św. Szkaplerza. Kolejne założono w XIX wieku: Żywy Różaniec Apostolstwa Modlitwy (1870), Arcybractwo Serca Pana Jezusa (1871). W historii zembrzyckiego kościoła szczególnie zapisała się data 5 sierpnia 1823. Podczas burzy, mieszkańcy przebywający wówczas na okolicznym polu, schronili się pod wieżą kościoła, w którą uderzył piorun. Zginęło siedem osób, a wielu zostało poranionych odłamkami z kopuły. W 1896 roku podjęto inicjatywę zbiórki pieniędzy na wybudowanie nowego kościoła, którą tak ówczesny proboszcz Stanisław Heumann uzasadniał: „Kościół parafialny zembrzycki, jakkolwiek starożytny, bo istniejący od pierwszej połowy 16 wieku, a w połowie 17 wieku przybudowany i z dzwonnicą połączony, mógł dawniej wystarczyć, gdy liczba parafian nie dochodziła do tysiąca. Obecnie ze wzrostem ludności kościół okazał się za szczupłym i niskim. Wziąwszy pod uwagę, że jest drewniany i w środku postawiony, ciągłych reparacji z powodu psującego się pokrycia potrzebujący, przy niebezpieczeństwie przed pożarem niesie za sobą ustawiczne koszta”. W inicjatywę budowy nowego kościoła zaangażował się aktywnie nowy proboszcz parafii – ksiądz Władysław Włodyga, który objął swój urząd 27 listopada 1905. Wkrótce założono komitet budowy kościoła, na którego czele stanął wójt Andrzej Kopacz. W 1911 roku rozebrano stary kościół, a już 2 lutego 1913 konsekrowano nowy, który powstał według projektu krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego. Pracami zajmowała się firma „Korn” z Bielska. Z budową nowego kościoła związana jest lokalna historia, według której starsze mieszkanki Zembrzyc nie chciały, aby wybudowano świątynię w nowym miejscu, położonym na górce, na którą nie byłyby w stanie wejść. Namówiły więc swoich synów, aby nocami znosili drzewo potrzebne do budowy z górki i składali obok miejsca, gdzie stał stary kościół. Budowniczowie uznali to wydarzenie za cudowne i ostatecznie postanowili wybudować kościół w dawnym miejscu. W latach 1921-1922 pomimo trudnej sytuacji ekonomicznej przystąpiono do wyposażenia nowej świątyni. Jako materiału użyto drewna dębowego z rozebranego kościoła, z którego zrobiono ławki. Pierwotnie ołtarz główny miał wykonać stolarz o nazwisku Kowol z Zakopanego, z którym w październiku 1919 roku podpisano umowę. Kowol umowy tej jednak nie dotrzymał. Dopiero w 1922 roku, dzięki dodatkowej kwocie ofiarowanej przez Jana Zawiłę ołtarz wykonał krakowski rzemieślnik Franciszek Maćkowski. W centrum ołtarza umieszczono obraz Matki Boskiej Zembrzyckiej. Z dawnego drewnianego kościoła przeniesiono: chrzcielnicę z XVI wieku, ołtarze boczne, dwa krucyfiksy i kilka obrazów. W świątyni znajdują się dwa obrazy Matki Boskiej Zembrzyckiej: z pierwszej ćwierci XV wieku oraz drugi z 1674 roku, przyozdobiony srebrną sukienką w 1889 roku.

Opis

Kościół św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach jest usytuowany na zachód od głównej drogi prowadzącej z Makowa Podhalańskiego do Wadowic i położony w centrum wsi, na placu otoczonym żeliwnym płotem na kamiennej podmurówce. Wejście na plac przykościelny prowadzi przez bramę od zachodu i wąską bramkę od północy. Kościół jest budowlą orientowaną, założoną na planie prostokąta, trójnawową, pseudohalową z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, przy którym od północy znajduje się kaplica, a od południa piętrowa zakrystia z przedsionkiem i emporą otwartą na prezbiterium. Do nawy od strony północnej przylega wąska kruchta, nakryta dwuspadowym daszkiem. Od zachodu świątyni jest czworoboczna, masywna wieża, w górnej jednej trzeciej wysokości ośmioboczna, nakryta hełmem baniastym z latarnią. W fasadzie wysoka, półkolista wnęka z portalem i oknem termalnym. Przy wieży od północny składzik, a od południa kaplica. Ściany prezbiterium, nawy oraz elewacje aneksów w narożnikach artykułowane są szkarpami. Elewacje boczne zwieńczone ceglanym, zygzakowatym fryzem z krzyżykami. Szczyty na zakończeniach korpusu ozdobione kamiennymi szyszkami. W nawie okna trójdzielne z kamiennymi przezroczami, zamknięte łukami półkolistymi; w prezbiterium prostokątne zamknięte półkoliście. Świątynia nakryta jest dachem dwuspadowym. Na zakończeniu nawy znajduje się wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem. Wewnątrz nawy oddzielone są kolumnami z ośmiobocznymi głowicami, które wspierają sklepienia kolebkowe z lunetami. Empory i kaplice otwarte są arkadami półkolistymi. Prezbiterium podniesione jest o poziom dwóch stopni.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach wybudowała firma „Karl Korn” z Bielska w latach 1911-1913. Architektura kościoła jest utrzymana częściowo w stylu neoromańskim (masywna wieża oraz małe i wąskie okna), jednakże również z elementami neogotyku. Odejście od jednorodnego nawiązania do okresu stylowego zwiastowało powolny kres architektury neogotyckiej i historyzmu. Poszczególne części wnętrza oddzielają monumentalne arkady. Styl arkadowy, zwany „Rundbogenstil” był niemieckim wariantem neoromanizmu związanym z działalnością Karla Friedricha Schinkla i opierał się na wzorach architektury bizantyńskiej, romańskiej i renesansowej. Formy neoromańskie w budownictwie sakralnym były szczególnie popularne w końcu XIX wieku. Karol Korn (1852-1906) był architektem i budowniczym pochodzenia żydowskiego, tworzącym głównie w Bielsku. Studiował na Politechnice w Karlsruhe i na Politechnice oraz na Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu pod kierunkiem Heinricha von Ferstla i Theophila von Hansena. Był założycielem firmy budowlano-architektonicznej „Karl Korn”, której początek działalności datowany jest na 1882 rok. Firma działała także po śmierci Karola Korna pod dawną nazwą, ale kierowana przez jego syna Feliksa. W tym też okresie, już po śmierci ojca został wybudowany kościół w Budzowie. Z realizacji architektury sakralnej firmy „Karl Korn” można wymienić: kościół Matki Boskiej Pocieszenia w Budzowie (wybudowany rok później), kościół św. Jana Chrzciciela w Choczni, kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Krzeszowie koło Żywca, kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Porąbce koło Kęt oraz kościół św. Szymona i św. Judy Tadeusza w Kozach koło Bielska-Białej. Karol Korn był również wybitnym architektem miejskim. Zaprojektował wiele budynków w Bielsku-Białej: Pocztę Główną, Komunalną Kasę Oszczędności, Hotel „Prezydent”, willę Sixta (obecnie rektorat Akademii Techniczno-Humanistycznej), nieistniejące już synagogi w Bielsku i w Białej oraz wiele innych znakomitych budowli. Cesarz Franciszek Józef I w uznaniu za zasługi nadał mu tytuł cesarsko-królewskiego radcy budowlanego „kaiserlicher und königlicher Baurat”.

Streszczenie

Kościół św. Jana Chrzciciela w Zembrzycach wybudowała firma „Karl Korn” z Bielska w latach 1911-1913 według projektu Franciszka Mączyńskiego. Karol Korn (1852-1906) był architektem i budowniczym pochodzenia żydowskiego, tworzącym głównie w Bielsku. W latach 1921-1922 pomimo trudnej sytuacji ekonomicznej przystąpiono do wyposażenia nowej świątyni. Jako materiału użyto drewna dębowego z rozebranego kościoła, z którego zrobiono ławki. Pierwotnie ołtarz główny miał wykonać stolarz o nazwisku Kowol z Zakopanego, z którym w październiku 1919 roku podpisano umowę. Kowol umowy tej jednak nie dotrzymał. Dopiero w 1922 roku, dzięki dodatkowej kwocie ofiarowanej przez Jana Zawiłę ołtarz wykonał krakowski rzemieślnik Franciszek Maćkowski. Z dawnego drewnianego kościoła przeniesiono: chrzcielnicę z XVI wieku, ołtarze boczne, dwa krucyfiksy i kilka obrazów. W świątyni znajdują się również dwa obrazy Matki Boskiej Zembrzyckiej: jeden z pierwszej ćwierci XV wieku oraz drugi z 1674 roku, przyozdobiony srebrną sukienką w 1889 roku.

Bibliografia