Kościół drewniany św. Marii Magdaleny (Muzeum im. Władysława Orkana)

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół św. Marii Magdaleny w Rabce został wzniesiony w 1565 roku z fundacji Wawrzyńca Spytka Jordana. Opis tego kościoła znany jest z aktów wizytacji z 1596 roku. Określony został jako drewniany i konsekrowany, we wnętrzu znajdowały się trzy murowane, konsekrowane ołtarze posiadające mensy, a cyborium było drewniane. Wymieniona została również drewniana chrzcielnica i ambona. Obok kościoła znajdowała się drewniana dzwonnica z 2 dzwonami (jeden z nich z 1558 roku zachowany do dzisiaj, umieszczony w dzwonnicy nowego kościoła). Natomiast sygnaturka znajdował się pośrodku kościoła.
Nie wiadomo dlaczego niedługo później został wybudowany zupełnie nowy kościół. Według kroniki parafialnej "kościół dawny rozebrany dla małości albo zgnicia lub zgorzał albo woda zabrała iako niektórzy mówią że dzwonnicę podebrała woda i obaliła się". Według tradycji kościół zniszczyła woda podczas powodzi rzeki Raby płynącej nieopodal. Dawny kościół znajdował się w innym miejscu niż obecny. Wskazuje na to lokalizacja dawnego cmentarza przykościelnego, który nie mieści się przy drugiej świątyni.
Obecny kościół św. Marii Magdaleny postawiono między 1601 a 1606 rokiem. Pierwsze dokumenty dotyczące nowego kościoła pochodzą z początku XVII wieku. Zawarto w nich informacje o spalonej monstrancji (1608) oraz wydatkach na dach, drzwi, ławki (1609) i inne reparacje.
Według akt wizytacji z 1618 roku kościół był pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej i św. Marii Magdaleny. W dokumentach zostały opisane tabernakulum w ołtarzu głównym i kamienna chrzcielnica. W dzwonnicy znajdowały się wówczas trzy dzwony oraz sygnaturka pośrodku kościoła. W 1621 roku ówczesny proboszcz Szymon Petrycy starał się o wytyczenie nowego cmentarza. Kościół został poświęcony w 1634 roku przez biskupa Tomasza Oborskiego. Konsekrowano wówczas trzy ołtarze: główny św. Marii Magdaleny, Najświętszej Marii Panny po stronie ewangelii oraz trzeci, Świętego Krzyża. W 1637 roku zostały posadzone drzewa wokół kościoła przez proboszcza Grzegorza Hortowicza (zachowane do dziś stanowią pomniki przyrody). W tym samym roku Stanisław Krzysztofiak ufundował ołtarz Najświętszej Marii Panny, w którym znajdował się obraz z wizerunkiem jego i jego rodziny („Jego Effigies z Familią”). W 1641 roku ten sam fundator sprawił ołtarz główny, na który składali się również inni darczyńcy (Mikołaj Gabiński, starosta Rabki; Walenty Kiszka; Piotr Tomczyk; Stanisław Stefanek z małżonką; Paweł Kowal).
W aktach wizytacji z 1664 roku drewniany kościół św. Marii Magdaleny określono jako konsekrowany. Prezbiterium było polichromowane, a posadzka kamienna. Na łuku tęczowym zamontowany był drewniany krucyfiks. W świątyni wymieniono trzy ołtarze: główny z kamienną mensą, o retabulum rzeźbionym, złoconym i pomalowanym na różne kolory z obrazami Trójcy Świętej, św. Marii Magdaleny (w zwieńczeniu) i św. Barbary (figura wieńcząca?). W ołtarzu umieszczone było tabernakulum w postaci cyborium, a w prezbiterium drewniane sakrarium. Ambona zawieszona była po stronie Ewangelii. Z wyposażenia kościoła opisano również kamienną chrzcielnicę, stalle i ławkę oraz nowy chór muzyczny z organami o 10 głosach. Interesującym jest fakt opisania figury Matki Boskiej znajdującej się pośrodku kościoła („Imago B[eatae] M[arie] V[irgo] sculpta in medio Ecclesiae”). W okresie pełnienia urzędu plebana przez Floriana Wiejskiego (1682-1685) do kościoła przybył ołtarz z jego fundacji pw. św. Anny. Z jego inicjatywy i funduszy kościelnych retabulum zostało wyzłocone i pomalowane. W tym okresie wykonano polichromię kościoła z inicjatywy i fundacji Cecylii z Przyłęckich Dąbskiej. Według opisu: „w tych rokach odmalowany był cały kościół tak się domyślam że ekspensą Cecylii z Przyłęckich Dąbskiej jako kościelnej dziedziczki a to z przyczyn ze in medio Ecclesiae na facjacie z jednej strony przy ołtarzu N[ajświętszej] M[arii] P[anny] był namalowany S. Jakób patron Pana Dąbskiego z herbem Dąbskich z drugiej strony przy ołtarzu krzyża S. Cecylia patronka samej Ichm[ił]ości z herbem Przyłęckich, z drugiej strony facjaty ex oppositio ołtarza wielkiego był odmalowany S. Florian – patron plebana”.
W okresie probostwa Krzysztofa Anderskiego (1685-1715), z jego inicjatywy podwyższono dzwonnice i został naprawiony dach na kościele, a w 1691 roku położono w kościele posadzkę z funduszy kościelnych przy wsparciu finansowym tegoż plebana. W 1709 roku Państwo Sikorscy, dzierżawcy dawnego dworu, ufundowali nowy ołtarz św. Józefa. Następnie w 1714 roku sprawiono do kościoła ołtarz św. Barbary z datków osób otaczających ją kultem („z przyczyny błogosławieństwa od ludzi wziętego ku tej świętej”).
W aktach wizytacji z 1728 roku opisany został drewniany kościół kryty gontem, wewnątrz cały pokryty polichromią, z kamienną posadzką. Do świątyni dostawiona była już wieża (wcześniej wolnostojąca) z czterema dzwonami, w tym jednym zniszczonym. W kościele znajdowały się: chór muzyczny z organami o 11 głosach, 6 ołtarzy, w tym główny (z rzeźbionym i złoconym wizerunkiem św. Marii Magdaleny i cyborium) oraz boczne św. Józefa (niewielka nastawa), Najświętszej Marii Panny (po prawej), Świętego Krzyża (po lewej), św. Barbary i św. Anny. Wszystkie nastawy były rzeźbione, częściowo złocone, wytwornie dekorowane. W świątyni wymieniono także chrzcielnicę kamienną, ambonę oraz drewniane sakrarium, odnowione przez ówczesnego proboszcza.
Kilkanaście lat później nastąpiły kolejne zmiany. W 1744 roku kosztem ówczesnego właściciela Rabki i kolatora świątyni, Józefa Jana na Pieskowej Skale Wielopolskiego, starosty nowotarskiego, zostały „około kościół podważany i dzwonnica na którey dano kopułę nową o dwóch baniach iako też cmentarz dokoła gromady nowo zbudowany”. W tym samym roku tenże cmentarz otoczono murem kamiennym. W następnym roku ksiądz Józef Kłosowski wprowadził malowane stacje drogi krzyżowej. Tenże proboszcz w 1748 roku nakazał przebudować zakrystię oraz zamontować tam okna i kraty, ufundował też szafę zakrystyjną. Wykonano wówczas zachowaną polichromię tego pomieszczenia z napisami „Die / 10ma 8bris” i „Extructum / Anno 1748”. W 1753 roku ten sam proboszcz ufundował wieżyczkę na sygnaturkę. Rok później z fundacji Marcina (?) Gancarza, a inicjatywy i wsparcia finansowego proboszcza położono nową posadzkę i stopnie przed trzy ołtarze, zamontowano również nowe drzwi (obecnie w kaplicy św. Sebastiana), sprawiono ławki dębowe do kościoła i tafle do okien. W aktach wizytacji z 1765 roku wymieniono w kościele te same 6 ołtarzy (główny, Najświętszej Marii Panny, św. Józefa, Świętego Krzyża, św. Barbary i św. Anny), co w poprzedniej. Wspomniano również o kamiennej posadzce i wieży z kopułą o dwóch baniach.W 1768 roku ksiądz Józef Putanowicz sprawił stalle i ławki, kratę i balasy przed nastawę główną oraz ołtarz św. Antoniego (fundacji Jana Gawrona).
W okresie probostwa Andrzeja Antałkiewicza (1769-1804) przeprowadzono wiele prac w świątyni. W 1769 roku ksiądz ten sprawił ambonę kosztem 60 złp, a w 1771 konfesjonał. Z fundacji Macieja Dębickiego sprawiono do świątyni lawaterz. W latach 1775-1778 kościół w Rabce przeszedł modernizację wnętrza staraniem tegoż proboszcza, najpewniej przy wsparciu kolatora świątyni Józefa Wielopolskiego. W miejsce dawnego stropu wybudowano pozorne sklepienie kolebkowe. Wystawiono wówczas dwa nowe ołtarze boczne rokokowe, a także rokokowy chór muzyczny i organy (1778). Sklepienie zostało pokryte nową polichromią wykonaną w 1802 roku, która nie jest autorstwa proboszcza, jak dotychczas sądzono, a została wykonana wyłącznie za jego staraniem. Według napisów umieszczonych w prezbiterium za ołtarzem głównym - „Restau/rata Hoc / Ecclesia / AD 1777 / Finita 23 / Septembris” oraz nad łukiem tęczowym - (z łac.) „Roku Pańskiego 1565 kościół ten zbudowany przez wielmożnego Pana Spytka Jordana, poświęcony przez najjaśniejszego i przewielebnego Pana Tomasza Oborskiego, Biskupa Loadycejskiego, Sufragana Krakowskiego w Roku Pańskim 1634 w dniu 5 czerwca. Odnowiony całkowicie i ozdobiony ołtarzami wraz z organami i chórem przez plebana w Roku pańskim 1778. Odmalowany zaś kosztem tegoż plebana w Roku Pańskim 1802. A[ndrzej] A[ntałkiewicz]”.

W latach 1902-1908 wybudowano nowy, murowany kościół w Rabce, również pw. św. Marii Magdaleny. W związku z tym od 1908 roku drewniana świątynia przestała być użytkowana. Dwie dekady później w Rabce powstał Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Jedna z tego komisji, muzealno-etnograficzna, rozpoczęła pracę nad stworzeniem muzeum regionalnego, dla którego przeznaczono miejsce w dawnym drewnianym kościele w Rabce, który nieużytkowany niszczał. Rozpoczęto zbiórkę pieniędzy na ten cel (organizowano wykłady, sprzedawano pocztówki itp.), z której dochód przeznaczono na renowację świątyni. W 1929 roku dr Andrzej Oleś, konserwator zabytków województwa krakowskiego, przeznaczył sumę 1000 zł na pokrycie gontem muru przykościelnego i odnowienie bram (poprawienie murów cmentarnych woków kościoła, 2 bramy i 14 kapliczek-stacyjek, pokrywając wszystko daszkami gontowymi). W tym samym roku członkowie komisji sami rozpoczęli porządkowanie wnętrza kościoła: „uprzątnięto i wymyto zakrystię, gdzie chwilowo zgromadzono cenniejsze zabytki, a więc obrazy, figury, antepedia, ramy rzeźbione itp. Nadto (...) uprzątnięto wnętrze kościoła oraz dzwonnicę”. Po tym udostępnili świątynię zwiedzającym. Fundusze zebrane z oprowadzań przeznaczono na adaptację wieży pod sale wystawowe. W pierwszej kolejności wybetonowano posadzkę w dzwonnicy. W 1930 roku naprawiono mur kościelny, zaszalowano otwory w dzwonnicy, wymieniono też część okien w wieży. W tym samym czasie rozpoczęto akcję gromadzenia eksponatów na potrzeby tworzącego się muzeum. W 1936 roku w przyziemiu wieży świątyni zaaranżowano 4 salki, które wydzielił cieśla Filip Stolarczyk ze Smoleniowej Góry kosztem 1200 zł.
Oficjalne otwarcie muzeum miało miejsce 9 sierpnia 1936. Do czasu wybuchu drugiej wojny światowej udostępniano zwiedzającym ekspozycję oraz wciąż gromadzono eksponaty. Działalność instytucji została zawieszona na czas wojny. W tym okresie budynek kościoła służył partyzantom Armii Krakowej.
Muzeum ponownie otwarto 1 lipca 1945. Po wojnie przystąpiono do prac remontowych w kościele (1946-1948). Dzięki pozyskanemu od Ministerstwa Kultury i Sztuki dofinansowaniu naprawiono południową część dachu, pokryto gontem dachy babińca i kruchty wejściowej, banie wieży oraz ogrodzenie i kapliczki ze stacjami drogi krzyżowej. Otrzymano też środki od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na remont dachu gontowego nad nawą i prezbiterium.
Kilka lat po wojnie upaństwowiono placówkę i w 1949 roku opiekę na muzeum przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki.
W 1958 roku przeprowadzono elektryfikację kościoła. Podczas instalacji odkryto zgniłe i zgrzybiałe elementy (gont, belki stropowe, gary, podłogi). W następstwie tego przeprowadzono remont. Wówczas zmieniono pokrycie dachów i położono nową podłogę. Wojewódzki Konserwator Zabytków zlecił prace konserwatorskie, podczas których, w trakcie inspekcji strychu, odkryto ślady malowideł na deskach używanych jako tamtejsza podłoga. Były to najpewniej deski z dawnego stropu kościoła z polichromią z lat 1682-1685. W 1960 roku wymieniając przegniłe gonty na murze, natrafiono na miny, granaty i broń ukrytą podczas wojny. W 1964 roku dzwonnicę kościoła pokryto nowym gontem. W 1966 roku krakowska pracownia konserwatorska przeprowadziła remont kruchty starego kościoła. Wykonano wówczas również prace zabezpieczające polichromię wewnątrz świątyni. Po 1968 roku wykonano nowe okna w świątyni projektu inżyniera Stachowskiego, wykonane przez Andrzej Buchała. Natomiast w okna sal wystawienniczych wprawiono kraty (1971). W latach siedemdziesiątych XX wieku wykonano generalny remont świątyni. Wymieniono gonty, odrestaurowano mur przykościelny i przeprowadzono konserwacje polichromii wnętrza (1969-1978). Z okazji jubileuszu 50-lecia Muzeum (1986) wymieniono pokrycie gontowe drewnianego kościoła. W latach osiemdziesiątych XX wieku zamontowano również alarm w kościele, wyremontowano mur wokół świątyni oraz zabezpieczono zabytkowy drzewostan, wymieniono również drzwi wejściowe i bramę. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku przeprowadzono kolejne prace remontowe w kościele. W 1993 roku świątynia została oświetlona z zewnątrz reflektorami. Wymieniono instalacje przeciwpożarową i antywłamaniową. Zakupiono również nowy sprzęt oświetleniowy do ekspozycji wewnątrz. Odrestaurowano kilka obrazów ze stacji drogi krzyżowej z kapliczek zewnątrznych kościoła. W 2003 roku w budynku kościelnym zainstalowano nowe lampy, monitoring i nagłośnienie.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, elewacje jednolite, szalowane gontem. Wieża oraz kruchty zachodnia i południowa o konstrukcji słupowo-ramowej, kruchty szalowane deskami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Budynek na kamiennym podmurowaniu.
Kościół orientowany, jednonawowy, nawa na rzucie prostokąta, prezbiterium węższe, wydłużone, zakończone trójbocznie. Do północnej ściany prezbiterium przylega zakrystia o wschodniej ścianie skośnej, będącej przedłużeniem bocznej ściany apsydy.
Przy zachodniej ścianie nawy wieża na planie zbliżonym do kwadratu o wtórnym podziale na sale wystawiennicze (w przyziemiu wieży muzeum). Przy nawie od południa i przy wieży od frontu kruchty na planie kwadratu.
Pomiędzy nawą a prezbiterium otwór tęczowy.
Wnętrze nawy i prezbiterium nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym, z zaskrzynieniami w nawie, podpartymi filarami o żłobkowanych trzonach, na cokołach, po trzy z każdej strony. Skrajem zaskrzynień nawy oraz górą ścian prezbiterium biegnie dekoracyjny gzyms drewniany, podparty w węgłach apsydy prezbiterialnej żłobkowanymi pilastrami. Łuk tęczowy półkolisty, wsparty na drewnianych konsolach. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju zamknięte drzwiami obitymi deskami z metalowymi okuciami z prezbiterium do zakrystii, z nawy do kruchty południowej i z nawy do wieży. Okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, dwa w południowej ścianie prezbiterium, a w północnej dwa ślepe oraz cztery pary okien w północnej i południowej ścianie nawy. Na zamknięciu prezbiterium okulus z witrażem. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, wsparty na dwóch drewnianych filarach, z wejściem z nawy po drabiniastych schodach z balustradą. Ściany i sklepienia pokryte polichromią z iluzjonistyczną architekturą i scenami figuralnymi. Posadzka kamienna.
Elewacja frontowa jednoosiowa. Na osi wejście do kruchty zachodniej. Korpus wieży o pochyłych ścianach, silnie zwężających się ku górze, zwieńczonych izbicą, ozdobioną u dołu koronką w formie zębów z frędzlami. Ściany kościoła, oprócz zakrystii i krucht szalowanych deskami, osłonięte rzędami gontów i opatrzone u dołu fartuchami. Na elewacji wschodniej ogrójec.
Dach wyniosły, wspólny dla nawy i prezbiterium, hełm wieży cebulasty z latarnią, a w połowie długości dachu, nad nawą, wbudowana wieżyczka na sygnaturkę, wszystko kryte gontem. Kruchty nakryte osobnymi daszkami hełmowymi, baniastymi, krytymi gontem.

Wokół kościoła rośnie starodrzew. Plac zamknięty kamiennym murem nakrytym drewnianym daszkiem dwuspadowym z 2 bramami i z 14 wieżyczkami (kapliczki-stacyjki) nakrytymi daszkami drewnianymi czterospadowymi.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Rabce nawiązuje do tradycyjnego rozwiązania jednonawowego kościoła o szerszej nawie i węższym prezbiterium. W ogólnej bryle kościół jest późnogotycki, ale pozbawiony jest charakterystycznych znamion konstrukcyjnych i zdobniczych z tego okresu. W związku z osiemnastowiecznymi przebudowami świątyni wprowadzono znamienne dla tego okresu rozwiązania, jak przybudowana do korpusu wieża i wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczone baniastymi hełmami czy sklepienie kolebkowe w nawie i prezbiterium oraz detale konstrukcyjne wnętrza jak gzymsowanie, pilastry czy filary o żłobkowanych trzonach.
Kościół w Rabce jest jednym z najcenniejszych świątyń drewnianych na Podhalu.

Streszczenie

Obecny kościół św. Marii Magdaleny postawiono między 1601 a 1606 rokiem. W pierwszej połowie XVIII wieku dobudowano do korpusu wieżę, wieżyczkę na sygnaturkę, obie zwieńczone baniastymi hełmami. Natomiast w latach 1775-1778 i 1802 świątynia została przebudowana i przeszła modernizację wnętrza. W latach 1902-1908 wybudowano nowy, murowany kościół w Rabce, również pw. św. Marii Magdaleny. W związku z tym od 1908 roku drewniana świątynia przestała być użytkowana. Po tym czasie rozpoczęto pracę nad stworzeniem muzeum regionalnego, dla którego przeznaczono miejsce w dawnym drewnianym kościele w Rabce. W 1936 roku odbyło się oficjalne otwarcie Muzeum im. Władysława Orkana.

Bibliografia