Kościół Wszystkich Świętych w Zakliczynie

Dzieje zabytku

Pierwszym kościołem w Zakliczynie była prawdopodobnie świątynia sprzed 1325 roku, zburzona w 1566 roku. Nowy kościół wzniesiono dopiero w 1593 roku. Według akt wizytacji z 1730 i 1747 roku znajdowało się w nim pięć ołtarzy: Wszystkich Świętych, Matki Boskiej Różańcowej, Chrystusa Bolesnego, Ukrzyżowania oraz św. Antoniego. W latach 1774-1775 zbudowano kolejny kościół kosztem ówczesnego proboszcza Wojciecha Brandysiewicza i parafian. Budową kierował Antoni Wacławik. 22 października 1776 konsekracji nowej świątyni dokonał biskup pomocniczy Franciszek Potkański, który jednocześnie poświęcił trzy nowe ołtarze: Wszystkich Świętych, św. Antoniego oraz Matki Boskiej Różańcowej. Świątynię dobudowano do starej dzwonnicy – niskiej, o pochyłych ścianach i nadwieszonej izbicy, nakrytej czterospadowym daszkiem z wieżyczką na sygnaturkę. Przypuszcza się, że ksiądz Wojciech Brandysiewicz na wybudowanie kościoła poświęcił część srebrnych wotów, których nie odnotowano już w inwentarzu kościoła z 1789 roku. W ołtarzach, w większości umieszczono stare obrazy z poprzedniej świątyni. 26 sierpnia 1850 uroczyście odsłonięto odnowiony obraz Matki Boskiej Zakliczyńskiej. W tym też roku Jakub Gubała wykonał kamienną kropielnicę. Za namową proboszcza Jędrzeja Kowalczyka parafianie wystawili nowy Ogrójec, do którego obraz Chrystusa w grobie namalował Sebastian Stolarski. W 1853 roku sprawiono nowe organy, które wykonał Franciszek Rieger z Jagerndorf. Rok później przystąpiono do remontu kościoła, w trakcie którego pokryto świątynię i dzwonnicę nowymi gontami. Równocześnie odrestaurowano dzwonnicę. Z czasem wyginała się coraz bardziej ściana północna kościoła, więc w 1857 roku umocniono ją drewnianymi kleszczami. Do prac remontowych powrócono też w 1862 roku. W tym czasie sprawiono dwa obrazy: św. Izydora oraz św. Floriana, być może namalowane przez Sebastiana Stolarczyka. Przez kolejne czterdzieści lat stan świątyni musiał się jednak znacznie pogorszyć, ponieważ na początku XX wieku pojawiły się głosy o budowie nowego kościoła. Rozpoczęto również zbierać na ten cel fundusze z kilkuletnią przerwą w trakcie pierwszej wojny światowej. Jednakże w 1924 roku okazało się, że sumy zgromadzone w koronach i markach polskich straciły na wartości w wyniku hiperinflacji. Ponadto w maju 1922 roku huraganowy wiatr zniszczył wieżę kościoła, a jej naprawa kosztowała 200.000 marek polskich z trudem uzbieranych do tej pory przez parafian. Plan budowy nowej świątyni legł w gruzach. Rozpoczęto zatem remont starej świątyni. Kościół pokryto nowym gontem, jedną część w 1925 roku, a drugą w 1930 roku. W 1928 roku zakupiono dwa dzwony w miejsce starych, skonfiskowanych w czasie pierwszej wojny światowej. Jeden ufundowali Józef i Aleksander Czaccy, ówcześni właściciele Zakliczyna, a zarazem kolatorowie kościoła. Drugi parafianie, zarówno miejscowi, jak i ci przebywający w Ameryce. Ale i te dzwony zostały skonfiskowane, tym razem podczas drugiej wojny światowej. W kościele pozostały tylko: dzwon z 1761 roku oraz sygnaturka z 1659 roku przechowywana na plebani (nowe dzwony ufundowano dopiero w 1996 roku). Po wojnie przeprowadzano kolejne remonty kościoła i konserwacje jego wyposażenia. W 1958 roku ukończono jego elektryfikację. Polichromię kościoła wykonał artysta malarz Józef Furdyna w 1969 roku. W 1967 roku z obu stron wieży dostawiono dwie dobudówki. W 2000 roku, czyli w 225 rocznicę budowy kościoła uczczono pamięć fundatora, księdza Wojciecha Brandysiewicza pamiątkową tablicą. Ogrodzenie kościoła zostało wykonane w 2001 roku, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Stanisław Pająk. Na słupkach ogrodzenia umieszczone są płaskorzeźby przedstawiające sceny z tajemnic różańcowych, wykonane przez Marka Kluskę z Tokarni, fundacji Mariana Musielaka i Marka Komperdy z Zakliczyna. W 2010 roku kościół pokryto nowym gontem, a także wykonano generalny remont wieży, w trakcie którego podwyższono ją i zmieniono formę dachu na współgrającą z całą świątynią. W 2012 roku wystawiono obok kościoła nową dzwonnicę, do której przeniesiono dzwony obciążające konstrukcję starej wieży przy kościele.

Opis

Kościół orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej z wieżą o konstrukcji słupowo-ryglowej na rzucie kwadratu. Nawa prostokątna z węższym, prostokątnym prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą. Przy prezbiterium, od północy znajduje się zakrystia, a przy nawie, od południa – kruchta. Na osi nawy, od zachodu wieża o pochyłych ścianach z nadwieszoną izbicą. W kościele sześć otworów okiennych w kształcie stojących prostokątów, ujętych opaskami z prostych listew: dwa od strony północnej i cztery od strony południowej. Na zewnątrz okien zamontowane są współczesne kraty z ozdobnych prętów. Główne wejście do kościoła od zachodu w przyziemiu wieży. Dach dwuspadowy, od wschodu trójspadowy, wykonany w konstrukcji krokwiowo-jętkowej z podwójnymi jętkami, kryty gontem. Zakrystia zadaszona przedłużoną połacią głównego dachu. Na osi kalenicy dachu wieżyczka na sygnaturkę, barokowa z latarnią, kryta blachą miedzianą. Z zewnątrz ściany kościoła i wieży pokryto szalunkiem pionowym z listwami na stykach łączenia desek. Nadwieszona izbica wieży z wyciętymi ornamentami na dolnych zakończeniach desek. W czterech ścianach izbicy po dwa okna w kształcie stojącego prostokąta, zamknięte łukiem nadwieszonym. Wieża nakryta daszkiem czterospadowym, krytym gontem. Do obu stron wieży dostawione nowe dobudówki: w południowej umieszczono schody na chór muzyczny, a w północnej znajdują się pomieszczenia gospodarcze. Kościół w przyziemiu jest podbudowany betonowym cokołem, silnie wysuniętym przed lico ścian i zabezpieczony małym daszkiem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół został wybudowany w latach 1773-1775. Według Mariana Korneckiego przez majstra Antoniego Wacławika. Świątynia posiada formę typową dla drewnianych kościołów małopolskich z czasów późnego baroku, którą nawiązuje do tradycyjnych układów i schematów, opartych na doświadczeniach ciesielskich poprzednich stuleci. Architektura drewniana XVIII wieku rozwijała się w trzech odmiennych nurtach: pierwszym, w którym imitowano murowane realizacje barokowe; drugim, w którym tradycyjne układy i schematy przeplatane były z formami barokowymi oraz trzecim, będącym kontynuacją dawnych konstrukcji architektonicznych z kilkoma nowoczesnymi rozwiązaniami. Istotną zmianą było odrzucenie stosowanego powszechnie w XVIII wieku systemu więźbowo-zaskrzyniowego, co w konsekwencji odrzuciło również więźbę storczykową i przyczyniło się do rozbicia bryły. W dalszej kolejności prowadziło to podobnie, jak w świątyni w Zakliczynie do obniżenia wysokości dachów, a podwyższenia ścian. W XVIII wieku pojawiło się również niestosowane wcześniej szalowanie. Podobnie okna, które we wcześniejszej epoce umieszczane były wyłącznie po stronie południowej, tutaj znalazły umiejscowienie już po obu stronach świata: północnej i południowej. Ich kształt również utracił poprzednie gotyckie, czy renesansowe formy — w nurcie trzecim osiemnastowiecznej architektury drewnianej przybrały one kształt stojącego prostokąta. Elementem sięgającym do jeszcze siedemnastowiecznej architektury w kościele w Zakliczynie jest natomiast wieża o pochyłych ścianach z nadwieszoną izbicą, charakterystyczna i popularna w XVI i XVII wieku, w swej genezie posiadająca jeszcze formę „obronną”. W małopolskich kościołach drewnianych wieże dostawione do korpusu odgrywały ważną rolę użytkową, ale i kompozycyjną, bowiem swoją bryłą i wysokością zwykle dominowały nad architekturą całego zespołu sakralnego i jego otoczenia. Inaczej jest w przypadku kościoła w Zakliczynie, w którym wieża nawet nieco niższa od nawy głównej nie dominuje, lecz wkomponowuje się w bryłę kościoła. O tej nietypowej formie architektonicznej świątyni złączonej z niższą wieżą zadecydowało wybudowanie ich w innych okresach czasowych: wieża powstała wcześniej, a kościół w latach 1774-1775. Takie zróżnicowanie wysokości, w którym wieża jest niższa od kościoła nawiązuje jeszcze do tradycji gotyckiej (np. kościoły w Bliznem, Rajbrocie i Sękowej). Wieża ta do początku XXI wieku posiadała również tradycyjną funkcję dzwonnicy, którą przejęła druga, wybudowana w 2012 roku za kościołem, od strony wschodniej. Wiele pytań pojawia się przy datowaniu starszej dzwonnicy. Część badaczy powtarza formułę, że wieża została wystawiona w 1729 roku i pochodzi z wcześniejszego kościoła, nie podając jednak źródła z którego pochodzi tak precyzyjna data. Natomiast architekt Jerzy Smólski przeprowadzając analizę konstrukcji wieży zauważył, że konstrukcja słupowa trzonu wieży z izbicą została zmontowana bardzo precyzyjnie z użyciem tylko nielicznych kołków drewnianych, co świadczy o wysokim kunszcie warsztatu pochodzącego z XV lub XVI wieku. Tezę te argumentuje również wskazując na usztywnienie ścian poziomymi wieńcami z belek i zastrzałami krzyżulcowymi w osiach ścian o dwóch systemach symetrycznych układów krzyżulcowych. Takie układy wzmocnień drewnianych świątyń występowały w gotyku. Zatem obecna wieża prawdopodobnie jest starsza niż sądzono i pochodzi z poprzedniego kościoła wybudowanego w 1618 roku lub nawet jeszcze starszego z 1593 roku.

Streszczenie

Kościół Wszystkich Świętych w Zakliczynie zbudowano w latach 1774-1775 kosztem ówczesnego proboszcza Wojciecha Brandysiewicza i parafian. 22 października 1776 konsekracji nowej świątyni dokonał biskup pomocniczy Franciszek Potkański, który jednocześnie poświęcił trzy nowe ołtarze: Wszystkich Świętych, św. Antoniego oraz Matki Boskiej Różańcowej. Świątynię dobudowano do starej dzwonnicy – niskiej, o pochyłych ścianach i nadwieszonej izbicy, nakrytej czterospadowym daszkiem z wieżyczką na sygnaturkę. W ołtarzach, w większości umieszczono stare obrazy z poprzedniej świątyni. W 2000 roku, czyli w 225 rocznicę budowy kościoła uczczono pamięć fundatora, księdza Wojciecha Brandysiewicza pamiątkową tablicą. W 2012 roku wystawiono obok kościoła nową dzwonnicę, do której przeniesiono dzwony odciążające konstrukcję starej wieży przy kościele.
W świątyni znajduje się szereg cennych zabytków. Do najstarszych należą gotycka figura Chrystusa Ukrzyżowanego, figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI wieku i kamienna chrzcielnica z około połowy XVII wieku. Ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne i ambona tworzą integralny wystrój kościoła, który prawdopodobnie został wykonany przez warsztat kieżmarskiego artysty Johanna Feega około 1775 roku. Program ikonograficzny ołtarza głównego z obrazem „Wszystkich Świętych” bezpośrednio nawiązuje do wezwania świątyni. Na jego zasuwie znajduje się obraz „Ukrzyżowanie” z wizerunkiem fundatora kościoła ks. Wojciecha Brandysiewicza. Z kolei w zwieńczeniu umieszczone jest płótno przedstawiające Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z datą „1775” nieznanego malarza. Z podobnego okresu, prawdopodobnie z warsztatu Feega pochodzą figury polskich świętych: św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Kazimierza, św. Jana Kantego. Z kolei w ołtarzach bocznych umieszczono: w jednym wizerunek Matki Boskiej Zakliczyńskiej, a w drugim obraz Ecce Homo z 1730 roku. Na uwagę zasługuje również krucyfiks podtrzymywany przez anioły, zawieszony na belce tęczowej świątyni, ukazujący przedstawienie nazywane Znakiem Syna Człowieczego.

Bibliografia