Łapanów

Opis topograficzny

Łapanów leży na terenie Pogórza Wiśnickiego w dolinie Stradomki, na wysokości 228 m n.p.m., przy drodze z Gdowa do Lipnicy Murowanej. Historycznie należał do powiatu szczyrzyckiego, województwa krakowskiego. Wieś była siedzibą parafii, w skład której w 1597 roku wchodziły: Łapanów Lubomierz, Kępanów, Grabie, Boczów, Brzozowa, Ubrzeż, Kobylec, Wola Wieruszycka, Janiszówka, Wolica, Wola Grabska, Niwy Grabskie. Podstawę gospodarki na terenie miejscowości stanowiła uprawa zbóż. Pod koniec XIX wieku rozwijało się rzemiosło i handel, a od lat siedemdziesiątych XX wieku, po oddaniu do użytku zalewu łapanowskiego, istotną rolę zaczęła odgrywać turystyka.

Streszczenie dziejów

Wieś szlachecka Łapanów powstała przed 1326 rokiem, kiedy to odnotowano fakt pobrania dziesięciny przez proboszcza parafii pw. św. Bartłomieja Apostoła. Od XIV do końca XVI wieku właścicielami Łapanowa byli potomkowie gospodarującego w czasach andegaweńskich Zbigniewa herbu Drużyna, przyjmujący nazwiska Łapka lub Łapanowscy. W 1529 roku z fundacji Mikołaja Łapki wybudowano późnogotycki drewniany kościół. Uległ on zniszczeniu pod koniec XVI wieku i został odbudowany w stylu barokowym w 1604 roku przez kolejnego właściciela Łapanowa, Marcina Lutosławskiego. Szlachcic ten założył również bractwo św. Anny, dla którego wybudował nakrytą kopułą kaplicę. W połowie XVII wieku przy parafii łapanowskiej funkcjonowały szkoła parafialna i szpital dla ubogich oraz istniały fundusze dla wikariusza, nauczyciela, organisty i kantora. Parafia podupadła na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy przestała działać szkoła. W drugiej połowie XVIII wieku wybudowano kaplicę różańcową, a w pracowni Piotra Korneckiego z Gdowa powstał ołtarz główny kościoła parafialnego. W wyniku rozbiorów w 1785 roku Łapanów został odłączony od dekanatu dobczyckiego diecezji krakowskiej i przyłączony do dekanatu niepołomickiego diecezji tarnowskiej. Zwierzchność biskupów krakowskich nad parafią przywrócono dopiero w 1886 roku. W czasie rabacji galicyjskiej życie stracił jeden mieszkaniec Łapanowa, sędzia dominialny Karol Szloser. Uwłaszczenie chłopów z 1848 roku i swoboda polityczna uzyskana po wprowadzeniu autonomii w 1867 roku zaowocowały intensywnym rozwojem samorządu chłopskiego. Pod koniec XIX wieku powstały między innymi: szkoła ludowa, straż pożarna, Kasa Reiffeisena (późniejsza Kasa Stefczyka) oraz Spółdzielnia Handlowo-Rolnicza Jutrzenka. W 1890 roku z inicjatywy proboszcza Karola Gurkiewicza powiększono kościół parafialny i przeniesiono osiemnastowieczną dzwonnicę na obecne miejsce. W okresie międzywojennym niezwykle silny w Łapanowie ruch ludowy wszedł w konflikt w władzami sanacyjnymi. Chłopi gromadzili się na wielotysięcznych wiecach protestacyjnych, w których regularnie uczestniczył Wincenty Witos. W 1932 roku władza zdelegalizowała marsz z okazji święta ludowego oraz otworzyła ogień do wiecujących mimo zakazu, w rezultacie 5 osób poniosło śmierć a 10 zostało ciężko rannych. Wydarzenia odbiły się szerokim echem w kraju i umocniły pozycję Stronnictwa Ludowego w Łapanowie. Aktywność polityczną mieszkańców wsi zatrzymało dopiero przejęcie władzy przez PZPR. Łapanów nie ucierpiał materialnie w wyniku wojen światowych, ale okupacji niemieckiej nie przeżyła ludność żydowska wywieziona w 1944 roku do getta w Bochni. W latach siedemdziesiątych przyrost ludności spowodował konieczność budowy nowej świątyni, na którą uzyskano zgodę i w 1980 roku poświęcono kościół pw. Redemptor Hominis. W 2001 roku otwarto turystyczny szlak papieski na pamiątkę spacerów, jakie Jan Paweł II odbywał w czasach, gdy był wikariuszem w nieodległej Niegowici.

Dzieje miejscowości

Pierwsze wzmianki o wsi Łapanów pochodzą z 1326 roku, kiedy proboszcz parafii pw. św. Bartłomieja Apostoła pobrał 2 skojce i 4 denary dziesięciny oraz z 1328 roku, gdy uiścił na rzecz Stolicy Apostolskiej 5 i pół skojca świętopietrza. Było to równowartością około pięciu baranów i jednej gęsi i pozwala oszacować ludność całej parafii na około 370 osób. Pierwszym znanym właścicielem Łapanowa był łowczy krakowski Zbigniew herbu Drużyna, gospodarujący w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIV wieku. Jego potomkowie przyjmujący nazwiska Łapka lub Łapanowski byli panami wsi ponad 300 lat, gdyż jeszcze w 1596 roku kolatorem parafii pw. św. Bartłomieja Apostoła był Hieronim Łapka. W tym czasie własność wsi dzielił już jednak z Janem Dąbrowskim i Stanisławem Lubomirskim. Na początku XVII wieku Drużynici utracili Łapanów, który następnie wielokrotnie zmieniał właścicieli, nigdy jednak nie stał się częścią wielkich majątków ziemskich. Najtrwalszym śladem wieloletniego panowania Drużynitów jest herb Łapanowa przyjęty w 2004 roku w formie zaprojektowanej przez Barbarę Widłak przy konsultacji historycznej Włodzimierza Chorązkiego. Na polu czerwonym umieszczono krzywaśń srebrną, nad nią takiż krzyż łaciński, pod nią kamienną blankowaną srebrną wieżę. Krzywaśń jest w nim bezpośrednim nawiązaniem do herbu Drużyna, podczas gdy krzyż przywołuje tradycję trzech parafii funkcjonujących na terenie obecnej gminy. Sąsiedztwo krzywaśni i krzyża nie powinno być jednak mylone z herbem Szreniawa.
Znaczenie Łapanowa podnosiło istnienie we wsi kościoła parafialnego pw. św. Bartłomieja Apostoła. Wraz z funkcjonującymi przy nim instytucjami pełnił on wobec okolicznych miejscowości funkcję centrum religijnego, kulturalnego i społecznego. Szkoła parafialna przygotowująca uczniów do służby kościelnej istniała już w 1463 roku. Lekcje odbywały się w osobnym, przeznaczonym na ten cel budynku i były prowadzone przez specjalnie zatrudnionego nauczyciela. W 1619 roku proboszcz wypłacał mu 4 złote, a niedługo później ówczesny właściciel Łapanowa Marcin Lutosławski, ustanowił fundusz, z którego wypłacano 12 złotych. Szkoła zaprzestała działalności w drugiej połowie XVII wieku. W 1665 roku istniał jeszcze budynek, ale brakowało nauczyciela, którego obowiązki wypełniał zapewne kantor. Ten stan rzeczy niezgodny z fundacją potępiali wizytatorzy biskupi, ale już w XVIII wieku brak szkoły parafialnej pozostawał bez komentarza. W 1621 roku Borys Buchcic z powiatu pilzneńskiego w województwie sandomierskim ufundował szpital parafialny, a więc instytucję zapewniającą elementarne utrzymanie i godną śmierć starym i chorym parafianom, niepotrafiącym utrzymać się z własnej pracy. Istniał on przynajmniej do 1748 roku. Złoty wiek Łapanowa szlacheckiego przypadł na pierwsze trzy dekady XVII wieku, w szczególności w okresie rządów Marcina Lutosławskiego herbu Jelita. Poza uposażeniem nauczyciela sfinansował on odbudowę kościoła i wzniesienie kaplicy św. Anny oraz zainicjował działalność bractwa religijnego. W jego czasach poza proboszczem Jakubem Jachowiczem w parafii pracował wikariusz, organista i nauczyciel. Od drugiej połowy XVII wieku aż do czasów uwłaszczenia i autonomii galicyjskiej, trwał czas zastoju i erozji niektórych instytucji. Upadła szkoła, a wizytacje z pierwszej połowy XVIII wieku odnotowują ruinę ogrodów plebana, organisty i kantora, które podmyła rzeka. Burzliwe dzieje polityczne tego okresu nie wpłynęły jednak znacząco na stan ludności parafii łapanowskiej, która w 1730 roku liczyła sobie około 1000 osób zdolnych do przyjmowania komunii. W drugiej połowie XVIII wieku nowe fundacje artystyczne w kościele świadczą o pewnym ożywieniu gospodarczym. W 1754 roku wybudowano kaplicę różańcową, a w latach 1750-1775 w pracowni Piotra Korneckiego powstał ołtarz główny kościoła św. Bartłomieja Apostoła.
Łapanów został odłączony od Królestwa Polskiego już w trakcie pierwszego rozbioru. Zmieniło to nie tylko przynależność państwową, ale również wewnętrzny podział administracyjny. Początkowo, od 1772 do 1782 roku wieś nad Stradomką została włączona do wielkiego obwodu wielickiego. W 1782 roku trafiła do cyrkułu bocheńskiego co rozpoczęło nieprzerwane już związki Łapanowa z tym miastem. Podporządkowanie monarchii habsburskiej w niewielkim stopniu zmieniło stosunki społeczne. Wprawdzie zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, ale do 1848 roku nie przeprowadzono powszechnego uwłaszczenia. W wyniku złej sytuacji gospodarczej, ale również z politycznej inspiracji władz zaborczych doszło w 1846 roku do wystąpienia ludowego zapamiętanego jako rzeź galicyjska, które nie ominęło Pogórza Karpackiego. Z rąk łapanowskich chłopów śmierć poniósł jedynie sędzia dominialny Karol Szlosser, którego włościanie złapali w trakcie ucieczki i dotkliwie pobili, ale w innych wsiach należących do parafii było więcej ofiar. Jedną z konsekwencji rzezi galicyjskiej było przeprowadzone dwa lata później uwłaszczenie, niewątpliwie najbardziej brzemienne w skutki wydarzenie w dziejach wsi. Miało ono tym większe znaczenie, że reformy ustrojowe monarchii habsburskiej z 1867 roku umożliwiły chłopom swobodne zrzeszanie się i z dekady na dekadę coraz większy wpływ na wybory do Sejmu Krajowego we Lwowie i Rady Państwa w Wiedniu. Mieszkańcy Łapanowa w pełni wykorzystali możliwości jakie przyniosły im te zmiany.
Pierwszą oznaką poprawy warunków życia w Łapanowie była reaktywacja szkoły parafialnej przez proboszcza Jana Zarembę, który w 1848 roku rozpoczął samodzielną naukę dzieci chłopskich na terenie parafii. Jego starania o zatrudnienie nauczyciela zaowocowały w 1857 roku decyzją parafian o ufundowaniu dla niego z dobrowolnych składek pensji. W 1863 roku proboszcz Jan Zaremba za własne pieniądze kupił drewniany budynek na potrzeby szkoły. Wreszcie w 1875 roku Inspektorat Szkół Ludowych Okręgu Bocheńskiego nadał placówce w Łapanowie rangę szkoły ludowej, co oznaczało przejęcie przez państwo ciężarów utrzymania nauczyciela. Po tej reformie pierwszym nauczycielem został Jan Jarotek, autor interesującego pamiętnika.
Prawdziwe przyśpieszenie rozwoju wsi nastąpiło w pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku. W 1887 roku utworzono Straż Pożarną, a proboszcz Karol Gurkiewicz wyremontował dom wikariusza i organisty. W 1890 roku z dobrowolnych składek parafian sfinansowano remont i powiększenie kościoła, a Towarzystwo Oświaty Ludowej otworzyło publiczną czytelnię. Zmiany w charakterze miejscowości zostały dostrzeżone przez władze państwowe. 17 lipca 1891 Wysokie Namiestnictwo we Lwowie orzekło, że nauczycielowi szkoły ludowej w Łapanowie należy płacić pensję odpowiednią dla miasteczek klasy IV. Nie było to formalne nadanie praw miejskich, ale mieszkańcy Łapanowa uznali to za duże wyróżnienie. W konsekwencji powstał herb Łapanowa jako „Zwierzchności miejskiej”, a wójtowie zaczęli tytułować się burmistrzami.
Łapanów w początkach XX wieku stał się jednym z głównych ośrodków ruchu ludowego. Życie wsi lub, jak woleli mieszkańcy, miasteczka, zdominowały z jednej strony rozwój samorządnych instytucji a z drugiej ostre konflikty polityczne wybuchające między kolejnymi władzami państwowymi a dobrze zorganizowanymi i świadomymi politycznie chłopami. Gorący polityczny okres rozpoczął się w 1898 roku, gdy ze względu na rozruchy antyżydowskie namiestnik Galicji Leon Piniński wprowadził w 33 powiatach stan wyjątkowy. Do Łapanowa weszło wojsko i nie doszło do tragedii. Ożywienie gospodarcze końca XIX wieku zaowocowało powstaniem w 1904 roku Kasy Reiffeisena w Łapanowie, która po odzyskaniu niepodległości przybrała miano Kasy Stefczyka. W skład pierwszego zarządu wszedł kierownik szkoły Karol Biegun, organista i przyszły wójt Kazimierz Siekierski oraz Zygmunt Reubenhauer właściciel folwarku w Kobylcu. W tym samym roku oddano do użytku pierwszy murowany budynek szkoły ludowej, w którym obecnie znajduje się gminny ośrodek kultury. Trzy lata później w 1907 roku powstała spółdzielnia handlowo-rolnicza „Jutrzenka”, której głównym celem było ułatwienie rolnikom sprzedaży detalicznej. Przed pierwszą wojną światową na Rynku w Łapanowie działało też kilka sklepów żydowskich. Na stałe na wsi przebywał lekarz oraz istniała poczta. Całą parafię zamieszkiwało ponad 3 tysiące osób.
Front I Wojny Światowej dotarł do Łapanowa 27 listopada 1914. Ksiądz proboszcz Józef Dańkowski w kronice parafialnej opisywał obraz nędzy wycofującego się wojska austriackiego oraz zanotował samobójstwo z rozpaczy czeskiego żołnierza. Rosyjska okupacja wiązała się z koszarowaniem żołnierzy w domach i budynkach publicznych, nieraz przynoszących znaczne szkody. Już w grudniu rozpoczęła się jednak skuteczna kontrofensywa wojsk austro-węgierskich. Po wyzwoleniu Łapanowa aż do 22 lutego na plebanii miał siedzibę sztab armii, a w szkole utworzono kwatery. Po przełamaniu frontu w Gorlicach, na Pogórzu Wiśnickim nie było już bezpośrednich walk. W trakcie okupacji zabudowa Łapanowa nie ucierpiała, a śmierć poniosło tylko trzech mieszkańców gminy: Maria Sroka, Michał Pawlik i Andrzej Nowak. Natomiast walki frontowe pozostawiły setki ofiar pochowanych obecnie na cmentarzu numer 339 w Sobolowie. Najbardziej tragiczna w skutkach była jednak epidemia czerwonki z 1917 roku, w czasie której zdarzało się, że pleban Józef Dańkowski odprawiał aż pięć pogrzebów dziennie. Pod koniec wojny w okolicach Łapanowa zaczęły pojawiać się zbrojne bandy wykorzystujące rozpad struktur państwowych. Jedna z nich rabowała Żydów a 17 lipca 1918 zastrzeliła Stanisława Packa. Do walki z bandami utworzono policję i to na jej gmachu pierwszy raz zawisła polska flaga.
Okres międzywojenny w Łapanowie to czas ogromnych wieców chłopskich organizowanych przez Polskie Stronnictwo Ludowe Piast a następnie Stronnictwo Ludowe. W 1922 roku 12 tysięcy ludzi wyrażało poparcie dla reformy rolnej, a w 1927 i 1929 roku protestowano przeciwko działalności sanacji. We wszystkich tych zgromadzeniach brał udział Wincenty Witos. Najbardziej brzemiennym w skutki był jednak wiec zorganizowany z okazji święta ludowego 5 czerwca 1932. Władze sanacyjne pod pretekstem rzekomej epidemii szkarlatyny zdelegalizowały zgromadzenie, a następnie otworzyły ogień do protestujących, w rezultacie którego zginęło 5 chłopów a 10 zostało ciężko rannych. Wydarzenia te upamiętnia pomnik przy Rynku. Ich konsekwencją było umocnienie wpływu ludowców. Rok później zorganizowano dziesięciotysięczny marsz upamiętniający, a w 1935 roku zainicjowano skuteczny bojkot wyborów parlamentarnych. W wyborach na wójta w 1937 roku jako jedyny ludowiec w powiecie zwyciężył Jan Twaróg.
Wojska niemieckie wkroczyły do Łapanowa w pierwszych dniach września 1939 roku, demolując przeważnie żydowskie witryny sklepowe przy Rynku. Po przejściu frontu, życie w trakcie okupacji przebiegało relatywnie spokojnie dla ludności chrześcijańskiej. Szybko ponownie uruchomiono szkołę ludową i założono szkołę rolniczą. Działalność konspiracyjna rozpoczęła się w 1942 roku. Początkowo była wspólna dla różnych organizacji politycznych, ale po śmierci gen. Sikorskiego zaczęły się tarcia między Stronnictwem Ludowym a Stronnictwem Narodowym. Wydarzenia wojenne przybrały na sile w 1944 roku wraz z klęskami niemieckimi. 22 sierpnia 1944 Niemcy wywieźli do getta bocheńskiego wszystkich Żydów łapanowskich, a zaostrzająca się działalność partyzancka wywoływała odwet Wehrmachtu. Łapanów tylko dzięki akcji protestacyjnej wójta Jana Jarotka i proboszcza Tadeusza Siepaka uniknął pacyfikacji.
Po drugiej wojnie światowej łapanowskie koła Stronnictwa Ludowego w całości przystąpiły do Mikołajczykowego PSL, ale tak jak w całej Polsce działalność opozycyjna została szybko stłumiona. W okresie PRL doszło w gminie nad Stradomką do stłumienia samorządności chłopskiej, ale równocześnie, szczególnie do lat siedemdziesiątych XX wieku postępował rozwój gospodarczy tych okolic. Do najważniejszych inwestycji należało oddanie do użytku Biblioteki Gminnej i Zasadniczej Szkoły Zawodowej w 1948 roku oraz Zalewu Łapanowskiego w 1983 roku. Przemiany ustrojowe 1989 roku w wymiarze lokalnym zaowocowały przede wszystkim ustanowieniem samorządnej gminy Łapanów, oddającej ponownie zarząd wsią w ręce mieszkańców.

Ciekawostki

W Bibliotece Narodowej w Warszawie zachowała się zakupiona w 1526 roku przez wikariusza łapanowskiego Macieja z Jasła książka, do której przez pięć lat dołączał odpisy czytanych przez siebie książek oraz osobiste refleksje, a nawet wiersz.
W 1884 roku w Lubomierzu osiedliło się osiem rodzin podhalańskich, które za wspólnie zaciągnięty kredyt zakupiły folwark od jego ostatniej właścicielki Zuzanny Damskiej. Przez wiele dziesięcioleci górale zachowywali swoje tradycje, co było przedmiotem dużego zainteresowania etnografów.

Bibliografia