Kościół św. Bartłomieja Apostoła

Dzieje zabytku

Parafia była wzmiankowana w spisie świętopietrza w latach 1325-1327, co wskazuje na to, że mógł istnieć wówczas pierwszy kościół. Ponadto Łapkowie, właściciele wsi Łapanów, już w 1463 roku wskazywali, że mają prawo patronatu nad miejscowym kościołem. Nowa świątynia została wzniesiona w 1529 roku z fundacji proboszcza Jana Wilamowskiego i być może przy pomocy finansowej właściciela wsi, Mikołaja Łapki. Do kościoła przeniesiono część dawnego wyposażenia. W aktach wizytacji z 1596 roku wskazano, że w kościele były trzy ołtarze, chrzcielnica kamienna i krucyfiks na łuku tęczowym. Kościół został przebudowany w 1614 roku kosztem Marcina Lutosławskiego. Dobudowano wówczas do nawy kopułową kaplicę św. Anny, obniżono strop oraz sprawiono nowe wyposażenie kościoła. Świątynia została konsekrowana 11 maja 1615 przez Waleriana Lubienieckiego, biskupa bakowskiego (Wołoszczyzna). W aktach wizytacji z 1618 roku wspomniano jeszcze jeden ołtarz w kaplicy. W dokumentach wizytacyjnych z 1655 roku opisano ponadto ambonę, siedmiogłosowe organy, stalle i konfesjonał. Dekadę później kościół miał polichromowany strop. Na przełomie XVII i XVIII wieku wykonano nowe wyposażenie kościoła. W aktach wizytacji z 1730 roku wskazano, że świątynia była wewnątrz polichromowana, miała trzy ołtarze – główny z wizerunkiem Trójcy Świętej, dwa boczne w nawie – Najświętszej Marii Panny oraz Ukrzyżowania, oraz czwarty św. Anny w kaplicy, ambona wisiała na łuku tęczowym po lewej stronie, chór muzyczny był drewniany, dekorowany polichromią z wizerunkami świętych oraz z ośmiogłosowym organem, w prezbiterium stały stalle, w nawie ławka. Posadzka w prezbiterium była kamienna, w nawie zaś drewniana. W kolejnych aktach wizytacyjnych z 1748 roku poza powyższymi wymieniono w kościele krucyfiks na łuku tęczowym, konfesjonał po prawej stronie nawy, chrzcielnicę po lewej stronie nawy oraz cztery kamienne epitafia.
W związku z erygowaniem Bractwa Różańcowego w 1754 roku proboszcz Stanisław Gutowski zamienił dawną kaplicę św. Anny na Różańcową. Z inicjatywy Gutowskiego wymalowano i ozdobiono wnętrze kaplicy („erecta per me et sumptu meo”), jak podsumował w 1759 roku – „Dałem odmalować ab intus ut asidare est cało kaplicę od ktorey malowania przy wikcie moim dałem zło: Polskich Nro 20[...]”. Do kaplicy przed 1754 rokiem powstał nowy ołtarz wykonany przez warsztat Korneckich. Następca proboszcza, ksiądz Piotr Nowoszycki w 1764 roku sprawił do kościoła nową ławkę. Rok później wystawił parkan wokół świątyni, położył w części nowy gont na dachu kościoła i dzwonnicy za sumę 20 złotych.
W aktach wizytacji z 1766 roku wymieniono w kościele trzy ołtarze – główny św. Bartłomieja, po lewej stronie nawy ołtarz „Immaculata Conceptionis B.M.V.”, po prawej stronie ołtarz z wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego, jak również ambonę, krucyfiks na łuku tęczowym z dwoma figurami, konfesjonał po prawej stronie nawy, stalle drewniane po prawej stronie prezbiterium, ławkę w nawie oraz chór muzyczny nad wejściem głównym (drewniany, pomalowany na czarno z ośmiogłosowym organem). Podłoga w prezbiterium była częściowo kamienna. W kościele były cztery okna, na chórze muzycznym dwa (jedno zepsute). Kaplica Najświętszej Marii Panny była drewniana, elegancko pomalowana, z dwoma dużymi oknami i okienkami w kopule, wewnątrz był ołtarz maryjny oraz drugie retabulum – św. Anny.
W 1812 roku przeprowadzono restaurację kościoła. Budynek powiększono od zachodu, wybudowano nową więźbę i pokrycie dachu, wymieniono przyciesie, wykonano również nowe drzwi do kaplicy. „Tej restauracji był direktorem W. Jmc. Pan Jan Kanty Skorbicz Nawrowski dóbr Wieruszyc z przyległościami dziedzic, a majster do tej restauracji użyty był krewny Pan Wojciech Bednarski z Poręby. Restauracyja Koscioła kosztem Wielmoznych Obywateli wespół Parafian wykonana jest a poddani praca rąk swoich”. W 1837 roku Marek Graboski oraz Kazimierz Parzkał wykonali nowe kamienne kropielnice. W tym roku proboszcz Wojciech Dybczak kazał przestawić wielki ołtarz, jak również majstrowie Mikołaj Kogut z Łapanowa i Marcin Tabaka z Wolicy pobili gontem kopułę kaplicy. W 1841 roku ksiądz Dybczak zlecił malarzowi Antoniemu Madejskiemu pomalowanie filarów w nawie i części wyposażenia kościoła. W tym roku świątynia została podmurowana. Następnie: „W roku [1]843 przyozdobiłem [Dybczak] Kościół Łapanowski malaturą od której zapłaciłem 92 fl. Malarzy miałem z Krakowa niejakiego Wojciechowskiego i Mecnera na te malature składali się parafianie, wieśniacy dali 66 fl[ore]n[ó]w a Panowie dali 42 fl[orenów] a […] ja darowałem i malarzy przez 2 tygodnie chowałem”. W 1846 organmistrz Jan Długi z Nowego Targu przerobił dawny organ kosztem proboszcza Dybczaka. W 1848 roku proboszcz Dybczak zlecił malarzowi Franciszkowi Jastrzębskiemu pomalowanie filarków pod chórem muzycznym. W opisie z 1854 roku widnieje informacja, że w kościele jest pięć ołtarzy. W 1887 roku pobito kościół gontem od strony południowo-zachodniej. Dwa lata później wystawiono nowe organy za cenę 302 złotych reńskich, które wykonał Tomasz Fall. W 1890 roku staraniem proboszcza Karola Guzkiewicza, z dobroczynnych składek, powiększono kościół w kierunku chóru („przyczyniono do nawy kościoła jeszcze dwanaście łokci czyli 7 metrów 20 cm długości”). W związku z tym dzwonnicę przeniesiono ze strony południowej na zachodnią, ku drodze. „Cała ta rzecz czyli robotą zajmował się proboszcz a majstrem tej roboty był Jan Grabacki parafianin cała ta robota opucz dobrowolnych datkow z drzewa kosztowała 1022 złr 26 ct”. 4 sierpnia 1890 przybudowaną część budynku kościoła poświęcił ksiądz Antoni Wróbel, dziekan i proboszcz w Niepołomicach.
W inwentarzu z 1891 roku opisany został drewniany kościół z kaplicą, przedsionkiem, gankiem i murowaną zakrystią. Wewnątrz było pięć ołtarzy, ambona, organy, chrzcielnica, 3 konfesjonały, 13 obrazów na ścianach, stacje drogi krzyżowej, 5 feretronów, krucyfiks z dwiema figurami na belce tęczowej, etc. Za czasów probostwa Karola Guzkiewicza w latach 1899-1903 odrestaurowano kościół i postawiono nową dzwonnicę kosztem 14 349 koron 90 halemów. W 1903 roku kościół został odmalowany przez Michała Tarczałowicza z Bochni (napis pod chórem). W publikacji z 1916 roku wymieniono już cztery ołtarze boczne w nawie, a więc o jeden więcej. W 1921 roku komitet kościelny poprosił o „konkurencję” na odmalowanie kościoła. Trzy lata później ze składek sprawiono nowe dzwony. W 1944 roku wybudowano nowy parkan wokół kościoła – „podmurówka z betonu słupy kamienne i rygle i balasy drewniane”. W 1950 roku odnowiono prezbiterium i wyzłocono wielki ołtarz oraz obraz Matki Boskiej Różańcowej w kaplicy.
Od 2005 roku rozpoczęto kompleksową restaurację kościoła. Na pierwszym etapie prac położono betonowe fundamenty, wymieniono przyciesia, oczyszczono piaskowiec stanowiący podmurowanie kościoła. Odkryto wówczas pod kościołem kryptę z 1614 roku, którą oczyszczono i wyremontowano, a odnalezione szczątki złożono w jednej trumnie. W 2006 roku wymieniono pokrycie dachu, przywracając gont oraz poddano konserwacji i wymianie elementy więźby. W 2008 roku rozebrano szalowanie i wymieniono elementy konstrukcyjne ścian, oczyszczono i odrestaurowano elementy stolarki okiennej i drzwiowej, położono nowe deskowanie (szalunek) ścian i zakonserwowano je oraz odremontowano wejście do kościoła. W kolejnym roku wykonano opaskę drenażową wokół kościoła, kanalizację i system odprowadzania wód deszczowych. Wokół kościoła położono chodnik oraz zamontowano oświetlenie parkowe i reflektory podświetlające kościół.
Podczas powodzi w Łapanowie w 2010 roku drewniany kościół został poważnie uszkodzony. Świątynię zalała woda do wysokości 1,3 m przez co zniszczona została posadzka, dolne partie ścian i ołtarzy, jak i inne elementy wyposażenia. W tym samym roku rozpoczęto usuwanie skutków powodzi. W pierwszej kolejności wyniesiono zalane elementy wyposażenia (meble i ławki), rozmontowano ołtarze i mensy, rozebrano posadzkę kamienną z piaskowca. Następnie usunięto błoto popowodziowe, rozpoczęto suszenie ścian, przywieziono podkład, zbrojenie i założono pierwszą płytę betonową. W 2011 roku wykonano remont krypty. W kolejnym roku położono w całym kościele kamienną posadzkę oraz naprawione zostały ławki kościelne. Rozpoczęto również konserwację ołtarza głównego, którą zakończono w 2013 roku. W 2015 roku odnowiono ołtarz Matki Boskiej w kaplicy. W 2016 roku poddano konserwacji siedemnastowieczny obraz św. Anny Samotrzeć i predellę. W kolejnym roku wykonano pełną konserwację ołtarzy bocznych św. Barbary i św. Antoniego Padewskiego. W kolejnych latach planowane są dalsze etapy konserwacji wnętrza kościoła.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, na betonowym podmurowaniu przesłoniętym daszkiem gontowym. Elewacje jednolite, szalowane z listwowaniem, wzmocnione lisicami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa, o systemie więźbowo-zaskrzynieniowym. Kościół orientowany, jednonawowy, nawa na rzucie wydłużonego prostokąta, prezbiterium nieco węższe, zakończone trójbocznie. Do północnej ściany prezbiterium i nawy przylega zakrystia połączona z aneksem na rzucie prostokąta, do nawy od południa przylega duża kaplica na planie prostokąta otwarta do nawy otworem o wykroju prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym.
Ściany wnętrza podzielone trzema parami pilastrów. Pomiędzy nawą a prezbiterium arkadowy otwór tęczowy z prostą belką. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, oparty na dwóch kolumnach o wielobocznych trzonach. Wnętrze nakryte stropem płaskim, w nawie z zaskrzynieniami podtrzymywanymi przez trzy pary słupów o wielobocznych i kręconych trzonach. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju zamknięte drzwiami jednoskrzydłowymi w północnej ścianie nawy oraz prezbiterium. Posadzka z płyt kamiennych.
Elewacja frontowa jednoosiowa, zamknięta trójkątnym szczytem rozszerzającym się ku dołowi. Na osi ganek oparty na czterech słupach, nakryty dwuspadowym daszkiem gontowym, wejście do kościoła z dwuskrzydłowymi drzwiami. W partii szczytu dwa okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. W elewacji południowej cztery otwory okienne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, dwa w nawie i dwa w prezbiterium oraz dwa analogiczne okna na zachodniej i wschodniej ścianie kaplicy. Elewacja północna z dwoma otworami okiennymi w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, trzema oknami i wejściem do zakrystii i aneksu. Kościół nakryty wspólnym dachem o jednej kalenicy nad prezbiterium i nawą, gontowym, dwuspadowym, z przedłużoną połacią przekrywającą zaskrzynienia. W jednej trzeciej długości dachu nad nawą od strony prezbiterium wznosi się ponad kalenicą wieżyczka na sygnaturkę, na ośmiobocznym obitym blachą trzonie, z latarnią zwieńczoną niewielkim cebulastym hełmem. Kaplica boczna nakryta kopułą krytą gontem, z latarnią. Nad zakrystią i aneksem dach jednospadowy.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Łapanowie wybudowany w 1529 roku został wzniesiony w tradycji późnogotyckiej. Pierwotnie przedstawiał jeden z wariantów typowego dla XV i pierwszej połowy XVI wieku gotyckiego kościoła parafialnego. Był to jednonawowy, dwuczłonowy (prezbiterium i nawa), drewniany kościół z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z zakrystią przy północnej ścianie prezbiterium, oparty na systemie więźbowo-zaskrzynieniowym. Wewnątrz świątyni, prezbiterium i środkowa część nawy o równej sobie szerokości przekryte są stropem, natomiast boczne części nawy, szersze od prezbiterium, nakryte są obniżonym stropem, czyli zaskrzynieniem. W kościele łapanowskim pojawia się rozwinięta wersja wskazanego systemu konstrukcyjnego, gdyż wprowadzono do wnętrza słupy wspierające zaskrzynienia, które przeciwdziałają uginaniu się ścian zaskrzynień. Zastosowanie tej konstrukcji pozwala, przy zachowaniu wspólnego dachu o jednej kalenicy dla prezbiterium i nawy, zespolić dwa człony kościoła – węższe prezbiterium i szerszą nawę – tworząc zwartą bryłę budowli. Wrażenie to wzmaga zastosowanie przedłużonej połaci dachu przekrywającej zaskrzynienia. Trójboczne zamknięcie prezbiterium kościoła pojawiło się już z końcem XV wieku i występowało również w drewnianych kościołach małopolskich w pierwszej połowie XVI wieku. Kościoły w omawianym okresie były bezwieżowe. Drewniane świątynie późnogotyckie z pierwszej połowy XVI wieku budowane były w znacznie mniejszej skali niż monumentalne świątynie z XV wieku, miały mniejszą kubaturę i wysokość. Charakterystyczne dla gotyckich fasad były trójkątne szczyty, rozszerzone w dolnych partiach (nakrywające zaskrzynienia). W kościele łapanowskim fasada, mimo że jest wtórna w związku z przedłużaniem kościoła, zachowała gotycki charakter.
Nieczęstym przykładem w sakralnym budownictwie drewnianym było zaszczepianie elementów konstrukcyjnych z architektury renesansowej. Na tym polu wyjątkowa staje się kaplica św. Anny (później Różańcowa) ufundowana w 1614 roku przez Marcina Lutosławskiego. Drewniana kopułowa kaplica nawiązuje do kopułowych kaplic grobowych wznoszonych w tym okresie (np. kaplica Zygmuntowska). Stanowi przykład próby przeniesienia do sakralnego budownictwa drewnianego niestosowanych wcześniej form i rozwiązań konstrukcyjnych.
Następnym nowym elementem bryły kościoła łapanowskiego była wieżyczka na sygnaturkę, prawdopodobnie wzniesiona w pierwszej połowie XVIII wieku. Dla kościołów bezwieżowych stawała się wertykalną dominantą bryły.
Żaden z gotyckich kościołów drewnianych nie przetrwał do czasów współczesnych w niezmienionym stanie, podobnie było z kościołem w Łapanowie. Główne przekształcenia kościoła miały miejsce w XIX wieku podczas jego dwóch przebudów w 1812 i 1890 roku. Budynek kościoła został dwukrotnie przedłużony, co nadmiernie wydłużyło proporcje jego bryły, zatracając jej właściwy charakter. Kościół nie posiada też oryginalnej więźby, gdyż została ona wymieniona w 1812 roku, później wyłącznie konserwowana. Przedłużanie korpusów kościołów drewnianych było jednym z najprostszych sposobów zwiększenia ich powierzchni, szczególnie popularnym w okresie czwartej ćwierci XIX wieku aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. Wiązało się jednak ze zniekształceniem form i proporcji, a zazwyczaj niskiej jakości przebudowa konstrukcji budynku często wpływała na jej osłabienie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W trakcie prac renowacyjnych.

Streszczenie

Świątynia została wzniesiona w 1529 roku z fundacji proboszcza Jana Wilamowskiego i być może przy pomocy finansowej właściciela wsi, Mikołaja Łapki. Została przebudowana w 1614 roku kosztem Marcina Lutosławskiego. Dobudowano wówczas do nawy kopułową kaplicę św. Anny. Podczas dwóch przebudów w 1812 i 1890 roku budynek kościoła został dwukrotnie przedłużony, co nadmiernie wydłużyło proporcje jego bryły. Kościół w Łapanowie został wzniesiony w tradycji późnogotyckiej. Pierwotnie przedstawiał jeden z wariantów typowego dla XV i pierwszej połowy XVI wieku gotyckiego kościoła parafialnego. Natomiast kaplica św. Anny stanowi przykład próby przeniesienia do sakralnego budownictwa drewnianego niestosowanych wcześniej renesansowych form i rozwiązań konstrukcyjnych.

Bibliografia