Matka Boska Gromniczna

Dzieje zabytku

Obraz Matki Boskiej Gromnicznej powstał zapewne w drugiej połowie XIX wieku.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta. W centrum przedstawienie Matki Boskiej w całej postaci, stojącej na dwustopniowej podstawie. Maria ukazana jest frontalnie, lewą ręką podtrzymuje Dzieciątko w powijaku, leżące na poduszce i tkaninie dekorowanej przy brzegu koronką, w prawej, wyciągniętej w bok trzyma zapaloną świecę ozdobioną kwiatami. Maria ma owalną twarz, o dużych migdałowatych oczach, prostym nosie i małych, pełnych ustach. Ubrana jest w czerwoną suknię o białym roślinnym wzorze, dekorowaną przy dekolcie i rękawach koronką. Na głowę i ramiona ma narzucony niebieski płaszcz, opadający po bokach oraz koronkowy, krótszy welon. Na głowie ma koronę zamkniętą, wokół nimb gwieździsty, a na stopach białe buty zdobione kwiatami. W górnej części obrazu, na tle obłoków, nad Marią przedstawione są półpostać Boga Ojca oraz gołębica Ducha Świętego. Bóg ukazany jest jako pochylony starzec, z rozłożonymi na boki rękami, z siwą brodą i włosami. Ubrany jest w różową tunikę i niebieski płaszcz. Wokół głowy ma nimb trójkątny. Ujmują ją dwie pary uskrzydlonych główek anielskich. Poniżej po prawej stronie Marii putto trzymające kadzielnicę, po lewej aniołek trzymający koszyk z dwoma gołąbkami. W dolnej części obrazu, po bokach Marii dwa wazony z bukietami kwiatów. Obraz ujęty złoconą ramą dekorowaną żłobkami.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany obraz prezentuje Matkę Boską Gromniczną, który to temat wywodzi się z przedstawień Oczyszczenia i Ofiarowania Jezusa w świątyni. Te dwie odrębne z punktu widzenia zwyczajów ceremonie zostały opisane przez św. Łukasz w Ewangelii jako jedno wydarzenie (Łk 2, 22-39). Zgodnie z prawem Mojżeszowym kobieta po urodzeniu syna musiała ofiarować go w świątyni i przejść rytuał oczyszczenia: „Gdy potem upłynęły dni ich oczyszczenia według Prawa Mojżeszowego, przynieśli Je do Jerozolimy, aby Je przedstawić Panu. Tak bowiem jest napisane w Prawie Pańskim: «Każde pierworodne dziecko płci męskiej będzie poświęcone Panu». Mieli również złożyć w ofierze parę synogarlic albo dwa młode gołębie, zgodnie z przepisem Prawa Pańskiego” (Łk 2, 22-24). Gdy Maria z Józefem zjawili się w świątyni, z natchnienia Ducha Świętego przyszedł tam również starzec Symeon, który rozpoznał w Jezusie Zbawiciela i wypowiedział proroctwo. Była tam również prorokini Anna, która od tej pory sławiła Boga.
Na pierwszych przedstawieniach tego tematu zgodnie z tekstem Ewangelii Maria występowała razem z innymi osobami towarzyszącymi – św. Józefem, Symeonem i prorokinią Anną. Później zazwyczaj centralną postacią był już sam Symeon z Dzieciątkiem, przed którym klęczała Maria. Scenom tym zawsze towarzyszyło przedstawienie dwóch gołąbków w klatce lub w koszyku, jako symbol ofiarowania.
Począwszy od dawnych przedstawień Ofiarowania, aż do ich późniejszych wariantów jednym z głównych elementów towarzyszących była zapalona świeca. Ma ona związek z włączeniem do liturgii święta Hypapante, czyli Spotkania Jezusa z Symeonem, zwyczaju błogosławienia świec i procesji ze świecami (w nawiązaniu do pogańskich obrzędów oczyszczenia, w starożytności obchodzonych w lutym). W późniejszych przedstawieniach tego tematu ze scen grupowych wyodrębniła się sama postać Marii z Dzieciątkiem i świecą. W górnej części obrazu przedstawiona była strefa niebiańska, w której zaczęto ukazywać Boga Ojca i gołębicę Ducha Świętego (po raz pierwszy w piętnastowiecznym obrazie Stephana Lohnera z kościoła św. Katarzyny z Kolonii). Elementy poprzednich przedstawień zostały zredukowane do przedmiotów symbolicznych, takich jak kadzielnica (symbol świątyni) i gołąbki w koszyku (symbol ofiarowania), które trzymały anioły.
Ten nowy typ ikonograficzny Matki Boskiej Gromnicznej występował od początku XIX wieku. Zyskał sobie szczególną popularność i swoisty sposób przedstawiania w sztuce ludowej. Na ziemi krakowskiej przyjął się pewien wariant ikonograficzny Matki Boskiej Gromnicznej. Maria ukazywana była z Dzieciątkiem zawiniętym w powijak w lewej ręce, na ozdobnym welum z poduszką i przekryciem oraz zapaloną święcą dekorowaną bukietem kwiatów w drugiej ręce. Ukazana była jako królowa, w bardzo bogatej sukni oraz maforionie narzuconym na głowę i ramiona zdobionym koronką, symbolizującą dziewictwo. Miał to być ceremonialny ubiór związany z obrzędem oczyszczenia. Sylwetka Marii zamknięta była w figurze trójkąta, a kompozycja symetryczna.
Omawiany obraz z Łapanowa nosi cechy charakterystyczne dla malarstwa ludowego, takie jak uproszenie formalne, dekoracyjność z wykorzystaniem wzorów kwiatowych, rytmiczność czy stosowanie płaskiej plamy barwnej. Matka Boska Gromniczna z Łapanowa jest niezwykle bliska obrazom o tym temacie z Zakrzowa i Binarowej, które niewątpliwie malowane były według jednego wzoru (grafiki).

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej Gromnicznej powstał zapewne w drugiej połowie XIX wieku. Omawiany wizerunek prezentuje Matkę Boską Gromniczną, który to temat wywodzi się z przedstawień Oczyszczenia i Ofiarowania Jezusa w świątyni. Obraz przedstawia wariant popularny w XIX wieku, zwłaszcza w sztuce ludowej, zredukowany o inne postacie, z elementami symbolicznymi, jak świeca, kadzielnica i gołąbki w koszyku.

Bibliografia