Św. Anna Samotrzeć

Dzieje zabytku

Bractwo św. Anny zostało założone przy kościele łapanowskim w 1616 roku i uposażone przez Marcina Lutosławskiego, który w 1614 roku ufundował kaplicę poświęconą tej świętej. Zatem obraz św. Anny Samotrzeć powstał zapewne około 1614 roku z przeznaczeniem do ołtarza w kaplicy. Dzieło było wymienione w tym miejscu w aktach wizytacji z 1618, 1655, 1665, 1730 i 1748 roku. W 1754 roku erygowano bractwo Matki Boskiej Różańcowej, w związku z tym kaplicę przeznaczono dla jej kultu i wybudowano w niej nowy ołtarz poświęcony Marii. W aktach wizytacji z 1766 roku w kaplicy wymieniono dwa ołtarze Najświętszej Marii Panny i drugi – św. Anny. Obraz przed 1766 rokiem został wprawiony do nowego ołtarza. Retabulum to na przełomie XIX i XX wieku przeniesiono z kaplicy do nawy głównej. Obraz został opisany w publikacji z 1916 roku w ołtarzu w nawie kościoła, jako „z XVI wieku na drzewie o tle złotem z wyciskanymi arabeskami, przemalowaniem zupełnie zmodernizowany w ostatnich czasach”. Prawdopodobnie dzieło zostało silnie przemalowane na przełomie XIX i XX wieku. Obraz św. Anny Samotrzeć został poddany konserwacji w 2016 roku, wówczas ściągnięto wszystkie przemalowania.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym. Kompozycja wielofiguralna, jednoplanowa. Na ławie, obok siebie siedzą zwrócone frontalnie z głowami skierowanymi do centrum obrazu Maria, trzymająca na kolanach Dzieciątko oraz św. Anna. Maria po lewej stronie obrazu, lewą ręką obejmuje Dzieciątko, prawą podaje mu kiść winogron. Twarz ma owalną, o dużych, półprzymkniętych oczach, długim nosie i pełnych ustach, okoloną długimi, brązowymi włosami, opadającymi na ramiona. Maria ubrana jest w czerwoną suknię z prostokątnym dekoltem, przepasaną w talii oraz ciemnoniebieski płaszcz, zdobiony przy brzegu, narzucony na lewe ramię i kolana; na głowie ma biały welon opadający na ramiona. Anna siedzi po prawej stronie obrazu, prawą ręką przytrzymuje na kolanach otwartą księgę, lewą dotyka rączki Dzieciątka. Jej twarz ma starcze rysy, duże oczy skierowane w dół, prosty nos i wąskie usta. Ubrana jest w żółtą suknię, białą podwikę oraz czerwony płaszcz o zielonej podszewce, zarzucony na głowę, ramiona i kolana. Dzieciątko ukazane jest frontalnie, siedzi na poduszce, na kolanach Marii, przechylone diagonalnie w stronę Anny. Lewą rękę unosi do góry, prawą trzyma kiść winogron. Twarz ma owalną, o pełnych policzkach, okrągłych oczach, małym nosie i ustach, okoloną krótkimi, brązowymi włosami. Ubrane jest w luźną, białą tunikę, na szyi ma korale i medalion. Postacie ukazane na tle złoconego baldachimu z lambrekinem; jego zaplecek ujęty jest kręconymi kolumienkami i liśćmi akantu, jego tylna ścianka dekorowana jest roślinno-geometrycznym wzorem, z motywami stylizowanego ornamentu okuciowego. Złocone tło wypełnione dekoracją roślinną. Obraz w grubej, złoconej ramie dekorowanej płaskorzeźbionym akantem i rozetami.

Zarys problematyki artystycznej

Temat św. Anny Samotrzeć przedstawia trójkę postaci – św. Annę, Marię i małego Jezusa (samotrzeć – we troje). Ewoluował on z wizerunków Rodziny Marii. Te ostatnie ilustrowały przekazy odnoszące się do potrójnego małżeństwa św. Anny z Joachimem, Kleofasem i Salomasem (trinubium), z których to związków święta urodziła trzy córki – Marię, Marię Kleofasową i Marię Salome. W sztukach plastycznych ukazywano tę scenę w taki sposób, że na ławie siedziała zazwyczaj św. Anna i Maria z Jezusem na kolanach, za nimi stali trzej mężowie Anny i mąż Marii – Józef, u dołu ukazano pozostałe córki św. Anny. Wizerunek św. Anny Samotrzeć wyodrębnił się z tych wielofigurowych scen, skupiając się na centralnych postaciach sceny. Przedstawienie z Marią i Anną tej samej wielkości, siedzących obok siebie na ławie, stanowi jeden z wariantów ukazywania tego tematu w średniowieczu.
Wyobrażenie obu niewiast jako tronujących (baldachim) wskazuje na to, że Chrystus za pośrednictwem babki i Matki należał do królewskiego rodu Dawida. Księga stanowi atrybut św. Anny, gdyż miała ona pouczyć Marię o proroctwie Izajasza „Oto Panna pocznie i porodzi Syna i nazwie Go imieniem Emmanuel” (Iz 7, 14). Natomiast winogrona, które Maria podaje Jezusowi, zapowiadają jego mękę oraz odkupienie, w którym pośrednio miała również swój udział Anna.
Obraz św. Anny Samotrzeć z Łapanowa jest niezwykle zbliżony do dzieła o tym samym temacie z kościoła św. Marka w Krakowie. W obu dziełach kompozycja oraz układ i sposób ukazania postaci jest niemal taki sam. Obraz łapanowski jest jednak znacznie bardziej swobodny od krakowskiego, Maria jest pochylona ku Dzieciątku i podaje mu kiść winogron, zaś mały Jezus przechyla się w stronę babki, wyciągając do niej rękę. Na krakowskim obrazie postacie Marii i Jezusa siedzą prosto, a Matka Boska w prawej ręce trzyma berło. Dzieła różnią się również w zakresie tła, w łapanowskim obrazie na złoconym tle pojawia się malowany baldachim, zaś na krakowskim ryta w zaprawie i złocona dekoracja z przedstawieniem nadlatującej gołębicy Ducha Świętego. Taki sposób ukazywania postaci św. Anny Samotrzeć jak na łapanowskim i krakowskim obrazie pojawiał się kilkakrotnie, również w obrazie tablicowym z kościoła św. Bartłomieja w Straszowie. Dzieło z Łapanowa wyróżnia się jednak spośród pozostałych wskazanych obrazów z przełomu XVI i XVII wieku pod względem swobody ujęcia, zastosowanych atrybutów i dekoracji tła, prawdopodobnie dlatego że jest z nich najpóźniejszy (około 1614).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz odnowiony w 2016 roku (zdjęcie w bazie sprzed konserwacji).

Streszczenie

Obraz św. Anny Samotrzeć powstał zapewne około 1614 roku, gdyż w tym roku założono bractwo tej świętej i był przeznaczony do ołtarza w kaplicy. Późniejsze, barokowe retabulum z obrazem przeniesiono z kaplicy do nawy głównej na przełomie XIX i XX wieku. Wyobrażenie św. Anny Samotrzeć przedstawia trójkę postaci – św. Annę, Marię i małego Jezusa (samotrzeć – we troje). Obraz św. Anny Samotrzeć z Łapanowa jest niezwykle zbliżony do dzieła o tym samym temacie z kościoła św. Marka w Krakowie.

Bibliografia