Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Na podstawie inicjałów wyrytych wraz z herbem Uniwersytetu Krakowskiego na jednej z bramek za fundatora ołtarza uznać można Mateusza Franciszka Kalewskiego, proboszcza w Zielonkach w latach 1722-1734, znanego nauczyciela Kolegium Mniejszego i Kolegium Większego, dziekan w kapitule św. Anny w Krakowie. Zawarta na drugiej bramce data 1728 pozwala na precyzyjne ustalenie czasu powstania nastawy.

Opis

Nastawa architektoniczna, jednokondygnacyjna z glorią, jednoosiowa z bramkami, ustawiona na dwustrefowym cokole, na planie półowalu. Ołtarz kamienny, prostopadłościenny, z wcięciami na bocznych ściankach, zakończony profilowanym gzymsem; mensa kamienna. Na ściance frontowej namalowana scena Ostatniej Wieczerzy. Na ołtarzu ustawione drewniane tabernakulum obite blachą, w formie prostopadłościanu o wypukłych bokach, w narożach ujętego pilastrami o kanelowanych trzonach, dźwigającymi profilowany gzyms. Drzwiczki dwuskrzydłowe, w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym, ujęty ramą z przedstawieniem baranka stojącego na ołtarzu, z którego piersi wypływa krew do kielicha; w górnej części monogram IHS. Nastawa ujęta dwiema parami filarów ustawionych pod kątem, o kanelowanych trzonach, dekorowanych kampanulami, podtrzymujących pełne belkowanie wyłamane na ich osi, z silnie wysuniętym gzymsem. Fryz zdobiony ornamentem roślinnym, w jego centrum kartusz z napisem „SANCTVS”. Na belkowaniu fragmenty zdwojonego, półkolistego przyczółka, z siedzącymi puttami. Pole główne wypełnione wnęką w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym, ujęta profilowaną ramą, z obrazem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. W przyłuczach dekoracja roślinna. Nastawa flankowana uszami utworzonymi z karbowanej wstęgi i ornamentu roślinnego. W miejscu zwieńczenia gołębica Ducha Świętego w otoku z obłoków i uskrzydlonych główek anielskich, w glorii promienistej. Bramki z drzwiczkami w formie stojącego prostokąta o wklęsłych górnych narożach ze ślimacznicami, ujęte grubą opaską, zwieńczone kluczem z herbem Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz fragmentem profilowanego gzymsu, który stanowi podstawę dla figur św. Anny i św. Joachima. Herb lewej bramki z syglami „M[atthaeus] F[ranciscus] K[alewski] / D[ecanus] S[antae] A[nnae] / C[uratus] Z[elenensis]”, herb prawej bramki z inskrypcją „A[NNO] D[OMINI] / 17/28”. Struktura w całości złocona, detale glorii srebrzone. Na odwrocie nastawy inskrypcja: „ODNOWIONO OŁTARZ ZA STARANIEM / KS(IĘDZA) JANA MICHALIKA. R(OKU) 1902.”

Zarys problematyki artystycznej

Adam Bochnak jako pierwszy zwrócił uwagę na jednorodną grupę dzieł w kościołach w Zielonkach, Rakowie i Kielcach i przypisał je Antoniemu Frączkiewiczowi, krakowskiemu rzeźbiarzowi czynnemu od 1715 roku. Ten wybitny krakowski snycerz w ocenie Bochnaka jawi się jako "artysta mało oryginalny, pośredni epigon kierunku Berniniego, silnie zależny od Baltazara Fontany, z którym się jednak bezpośrednio nie zetknął. Przy słabej inwencji był biegłym technikiem, toteż jego utwory znacznie przewyższają przeciętny poziom współczesnej mu produkcji rzeźbiarskiej w Małopolsce". Nastawa jaką wykonał w Zielonkach wykorzystuje rozwiązania z innych znanych jego dzieł. Do nich należy motyw przerwanego przyczółka z glorią promienistą (ołtarz w kościele Kamedułów na Bielanach w Krakowie, ołtarz boczny w Kielcach), rzut półowalny nastawy (ołtarz w kościele Świętej Trójcy w Kielcach), czy motywy zaczerpnięte z twórczości Fontany, jak kapitel w kształcie lilii, występujący niemal we wszystkich nastawach z nim wiązanych.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ubytki zaprawy i złoceń, odpryski, spękania, zabrudzenia.

Streszczenie

Na podstawie inicjałów wyrytych wraz z herbem Uniwersytetu Krakowskiego na jednej z bramek za fundatora ołtarza uznać można Mateusza Franciszka Kalewskiego, proboszcza w Zielonkach w latach 1722-1734. Nastawę przypisano jednemu z najwybitniejszych krakowskich snycerzy i stolarzy Antoniemu Frączkiewiczowi. Nastawa w Zielonkach należy do najciekawszych przykładów małej architektury i rzeźby w Małopolsce.

Bibliografia