Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Zielonki
Miejscowość
Zielonki
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Kraków Krowodrza
Parafia
Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Tagi
architektura gotycka architektura XVI wieku architektura XX wieku gotyk modernizm sztuka gotycka sztuka XVI wieku
Identyfikator
DZIELO/25277
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
pierwsza połowa XVI wieku (ok. 1520-1538), kaplica boczna dobudowana w latach 1947-1948, kruchta zachodnia i chór muzyczny dobudowane w 1966 roku.
Technika i materiał
murowany z cegły i kamienia, częściowo tynkowany; elementy żelbetowe
Autor noty katalogowej
Justyna Kuska
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół w Zielonkach istniał już zapewne w pierwszym dziesięcioleciu XIV wieku, a w 1325 roku funkcjonowała już zielonecka parafia Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Wspomniana budowla była najpewniej drewnianą i krytą gontem świątynią. Obecny, gotycki kościół powstał w pierwszej połowie XVI wieku. Około 1520 roku rozpoczęto budowę murowanej świątyni częściowo wzniesionej z kamienia, a częściowo z cegły. Jej mury przetrwały do dziś, a dwóch istotnych ingerencji w formę architektoniczną bryły dokonano dopiero w XX wieku. Jeśli wierzyć napisowi umieszczonemu nad portalem do zakrystii, jej budowę ukończono w 1524 roku. Za wzniesienie tej części świątyni, podobnie jak skończonego w 1533 roku prezbiterium, odpowiadali krakowski murator Jakub Żur oraz kamieniarz Kasper Simon. Nawę wznieśli inni krakowscy mistrzowie muratorscy – Jan Kapinos oraz Jan Bocheńczyk. Jej budowę ukończono w 1538 roku. Kościół powstawał zatem etapami, zapewne drogą rozbudowy i stopniowej rozbiórki poprzedniego, drewnianego obiektu. W 1530 roku biskup krakowski Piotr Tomicki zdecydował o związaniu kościoła w Zielonkach z Uniwersytetem Krakowskim. Od tej pory parafia stała się uposażeniem profesorów uczelni. Do 1878 roku duchowni spośród ich grona pełnili funkcję zieloneckich plebanów. Związek z uczelnią upamiętniono, umieszczając herb Uniwersytetu Krakowskiego na elewacji zachodniej kościoła (kartusze z berłami uniwersyteckimi wykonano w 1726 roku). Z czasem wykrystalizował się zwyczaj przyznawania godności plebana dziekanom akademickiej kolegiaty św. Anny. Bywali oni rzadkimi gośćmi w Zielonkach, co doprowadziło do stopniowego zaniedbania świątyni. Mimo to w XVIII wieku wyposażenie kościoła wzbogaciło się o późnobarokowy ołtarz główny z pochodzącym z tego samego okresu obrazem Narodzenia Matki Boskiej oraz figury świętych Joachima i Anny wykonane w 1728 roku w warsztacie krakowskiego rzeźbiarza Antoniego Frączkiewicza. Również w XVIII stuleciu powstały barokowe ołtarze boczne oraz wizerunki malarskie św. Mikołaja, Ukrzyżowania i św. Rodziny. W 1878 roku zielonecka parafia ponownie zyskała samodzielność. Nowy proboszcz Piotr Kwieciński, który od tej pory rezydował w Zielonkach, w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku przeprowadził generalny remont kościoła. Z tego czasu pochodzi zachowany do dziś drewniany strop nad nawą świątyni położony na wysokości 8,25 metra. W XX wieku doszło do kilku ważnych przekształceń obejmujących zarówno wyposażenie jak i architekturę świątyni. W 1927 roku w wyniku eksplozji materiałów wybuchowych w nieodległych Witkowicach zniszczeniu uległy średniowieczne witraże zdobiące okna świątyni. Pod koniec lat czterdziestych XX wieku kolejny proboszcz ksiądz Adam Zięba powziął projekt budowy kaplicy Matki Boskiej Zwycięskiej postawionej w miejscu wyburzonej w 1947 roku, gotyckiej kruchty po północnej stronie świątyni. Obiekt na planie kwadratu został wzniesiony według projektu architekta, konserwatora i historyka sztuki Stefana Świszczowskiego. W kaplicy umieszczono ołtarz projektu podchorążego Edwarda Chylińskiego z kopią wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej podarowany przez 1. pułk Samodzielnej Brygady Strzelców w Szkocji. Sukienkę na obraz Matki Boskiej wykonano z korali i orderów złożonych w ofierze przez żołnierzy. Po zakończeniu drugiej wojny światowej ołtarz został przetransportowany z San Andrews do Krakowa i złożony na ręce kardynała Adama Sapiehy. W maju 1947 roku obraz był eksponowany w kościele Mariackim w Krakowie. 10 lipca 1949 ołtarz w uroczystej procesji został przeniesiony do nowowybudowanej kaplicy bocznej w kościele w Zielonkach, którą rok później poświęcił kardynał Sapieha. Polichromie we wnętrzu kaplicy, a także w nawie kościoła i prezbiterium wykonał Juliusz Makarewicz (malowidła zostały częściowo odnowione, częściowo przemalowane w 2000 roku). Na lata pięćdziesiąte przypadła budowa drewnianej dzwonnicy nieopodal kościoła. Zawisł na niej dzwon z 1616 roku ocalony przed wojskowymi rekwizycjami. W 1966 roku doszło do najpoważniejszej ingerencji w bryłę świątyni. Od zachodu dobudowano do kościoła nowe wejście i powiększony chór muzyczny wykonane według projektu krakowskiego architekta Antoniego Mazura. Na chórze muzycznym stanęły trzydziestojednogłosowe organy wykonane przez Tadeusza Rajkowskiego z Włocławka. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku wykonano szereg napraw i remontów wewnątrz i w otoczeniu kościoła (m.in. remont dachu, nowa posadzka wewnątrz świątyni). Do ważniejszych prac należy zaliczyć także wykonanie nowej polichromii ściennej autorstwa Aleksandry Grochal i Katarzyny Dobrzańskiej.

Opis

Kościół orientowany, murowany z cegły i kamienia, jednonawowy z trójprzęsłowym prezbiterium zamkniętym wielobocznie, sklepionym krzyżowo-żebrowo. Od północy umieszczona prostokątna, piętrowa zakrystia sklepiona kolebkowo (pięterko nad zakrystią dodane w 1885), dostępna kamiennym portalem o wykroju prostokątnym od strony wschodniej. Ściana północna zakrystii zakończona schodkowo z dekoracją blendową. Również od północy, na szerokości nawy do kościoła przylega prostokątna kaplica nakryta dachem czterospadowym zwieńczonym czworoboczną wieżyczką dostępna od zachodu przez prostokątną kruchtę z portalem o wykroju prostokątnym ujętym dwulalkowymi, kamiennymi balaskami. Kruchta zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, na którym kamienny krzyż. Trójprzęsłowa nawa wyższa i szersza od prezbiterium i przesunięta w stosunku do jego osi ku stronie północnej, nakryta stropem. Północny mur nawy w części zachodniej poszerzony do pewnej wysokości dla pomieszczenia w jego grubości schodów prowadzących na chór muzyczny. Okna prostokątne zamknięte łukiem półkolistym. Zachodni i wschodni szczyt nawy zamknięty schodkowo. Od strony wschodniej trzy ostrołukowe blendy, w środkowej, wyżej od bocznych umieszczona tarcza herbowa z wizerunkiem św. Stanisława oraz Orła Białego. Od południa do nawy przylega prostokątna kruchta z kamiennym, ostrołukowym portalem nakryta dachem pulpitowym. Od strony zachodniej do bryły kościoła dostawiona prostokątna, współczesna kruchta wraz z chórem muzycznym (dobudowana w 1966) dostępna portalem o wykroju prostokątnym, nakryta dwuspadowym dachem. W ścianach bocznych wąskie, smukłe okna w kształcie stojącego prostokąta. Ponad kruchtą ażurowa dzwonnica na rzucie trójkąta zwieńczona krzyżem. Wieżyczka na sygnaturkę na rzucie ośmioboku zwieńczona barokowym hełmem z glorietą i krzyżem. Od zewnątrz kościół częściowo tynkowany, nawa i prezbiterium opięte szkarpami. Dachy kryte dachówką oraz blachą (część wschodnia prezbiterium).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Wielokrotnie naprawiany i remontowany m.in. w latach osiemdziesiątych XIX wieku i latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Streszczenie

Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Zielonkach to druga budowla sakralna stojąca w tym miejscu. Obecna, gotycka świątynia powstała w pierwszej połowie XVI wieku (ok. 1520-1538) na miejscu drewnianego kościoła pod tym samym wezwaniem. W latach 1530-1878 świątynia stanowiła uposażenie profesorów Uniwersytetu Krakowskiego. W latach 1947-1948 do budowli dobudowano kaplicę boczną noszącą wezwanie Matki Boskiej Zwycięskiej, w której umieszczono kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej podarowaną przez żołnierzy 1. pułku Samodzielnej Brygady Strzelców w Szkocji. W 1966 roku doszło do najpoważniejszej ingerencji w bryłę średniowiecznej świątyni. Od zachodu dobudowano do kościoła nowe wejście i powiększony chór muzyczny wykonane według projektu krakowskiego architekta Antoniego Mazura. Wewnątrz znajduje się zespół osiemnastowiecznych ołtarzy z późnobarokowym ołtarzem głównym mieszczącym obraz Narodzenia Matki Boskiej oraz figury świętych Joachima i Anny wykonane w 1728 roku w warsztacie krakowskiego rzeźbiarza Antoniego Frączkiewicza. Również z XVIII wieku pochodzą barokowe ołtarze boczne oraz wizerunki malarskie św. Mikołaja, Ukrzyżowania i św. Rodziny.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953

Jak cytować?

Justyna Kuska, "Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-narodzenia-najswietszej-marii-panny-7

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności