Mucharz

Opis topograficzny

Wieś i siedziba gminy w powiecie wadowickim województwa małopolskiego, położona we wschodniej części Beskidu Małego. W skład gminy wchodzą wsie Mucharz, Jamnik, Jaszczurowa, Koziniec, Skawce, Świnna Poręba i Zagórze. Historyczne centrum Mucharza zlokalizowane jest wokół kościoła parafialnego na południowym zboczu wzgórza Upalisko. Wznosi się ono na wysokość 442 m n.p.m. nad zachodnim brzegiem Jeziora Mucharskiego, zaporowego zbiornika retencyjnego powstałego przez spiętrzenie rzeki Skawy. Zachodnią granicę wsi stanowi potok Jaszczurówka.

Streszczenie dziejów

Mucharz powstał przed 1254 rokiem i od początku należał do klasztoru norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem. Przed 1325 rokiem powstała mucharska parafia. Przynajmniej od 1395 roku miejscowość leżała w granicach włości książąt śląskich. W 1445 roku Mucharz znalazł się na terenie nowo utworzonego księstwa zatorskiego. Przed 1454 rokiem wieś przeniesiono na prawo niemieckie. W 1513 roku księstwo zatorskie znalazło się pod władzą króla polskiego. W XVI, XVII i XVIII wieku klasztor często oddawał folwark mucharski w dzierżawę, a także prowadził liczne procesy z okolicznymi szlachcicami, miastem Wadowice i plebanem mucharskim o granice, dochody z dziesięciny i prawo sprzedaży alkoholu. W 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej wieś została skonfiskowana przez skarb austriacki, a następnie oddana tytułem zamiany za Kossów Tadeuszowi Dzieduszyckiemu. W 1798 roku Mucharz został zakupiony przez dziedzica Jaszczurowej Tomasza Odrowąża Wilkońskiiego. Po nim, w 1830 roku dobra odziedziczył Józef Pisarzewski, który założył wytwórnię mebli, fabrykę naczyń glinianych i browar. W latach 1847-1849 panowała epidemia cholery. Od 1850 roku folwark mucharski należał do Dominika Kneseka. W 1882 roku kupił go Franciszek Thetschl. Pod koniec XIX wieku we wsi otwarto szkołę ludową, bibliotekę i przystanek kolejowy. W okresie międzywojennym Mucharz stał się siedzibą zarządu lasów habsburskich. We wsi powstała także mleczarnia i oddział Kasy Stefczyka. W czasie drugiej wojny światowej miejscowość włączono bezpośrednio do Rzeszy, a począwszy od 1942 roku rozpoczęto deportację mieszkańców, na miejsce których sprowadzono osadników niemieckich. W okresie PRL znacjonalizowano majątek dworski, wieś zelektryfikowano, na jej terenie otwarto kamieniołom i rozpoczęto budowę zapory na Skawie. Po 1989 roku oddano do użytku nowy budynek urzędu gminy i siedzibę szkoły, a w 2017 roku rozpoczęto zalewanie zbiornika retencyjnego nazwanego rok później Jeziorem Mucharskim.

Dzieje miejscowości

Według badań archeologicznych najstarsze ślady osadnictwa na terenie Mucharza sięgają mezolitu. Siedziby ludzkie funkcjonowały tu również w okresie kultury łużyckiej i w czasach rzymskich. W IX wieku wzgórze, na którego zboczu znajduje się dzisiaj wieś, było ośrodkiem słowiańskiego kultu religijnego. Istnieje prawdopodobieństwo, że pierwsza świątynia chrześcijańska powstała na jego miejscu już po zajęciu Małopolski przez państwo czeskie w pierwszej połowie X wieku. Wieś z karczmą, lasem i łąkami istniała przynajmniej od 1254 roku, kiedy to książę Bolesław Wstydliwy nadał jej oraz innym włościom należącym do klasztoru norbertanek ze Zwierzyńca pod Krakowem immunitet ekonomiczny i sądowy.
Pierwsza wzmianka potwierdzająca podległość Mucharza książętom śląskim pochodzi dopiero z 1395 roku, kiedy prawo zwierzchnie nad wsią egzekwował Jan III książę oświęcimski. W 1445 roku w wyniku podziału księstwa oświęcimskiego pomiędzy spadkobierców księcia Kazimierza I Mucharz znalazł się na terenie nowo utworzonego księstwa zatorskiego. W 1454 roku odnotowano sołtysa mucharskiego Stanisława, co jest dowodem na wcześniejsze przeniesienie wsi na prawo niemieckie. W latach 1470-1480 kmiecie mucharscy płacili klasztorowi zwierzynieckiemu czynsz w wysokości 16 groszy z łanu, oddawali też po 30 jaj, 2 koguty i 2 sery, owies, a także byli zobowiązani do podwody na rzecz klasztoru oraz odrabiania powaby, czyli nadzwyczajnej robocizny w trakcie intensywnych prac rolnych. W latach 1483-1484 Mucharz trzymał w zastawie mieszczanin krakowski Tomasz Gniazdek, który podważał konieczność zwrotu wsi po uiszczeniu opłaty, ale książę oświęcimski Janusz potwierdził prawo klasztoru do odzyskania majątku.
29 lipca 1494 książę Janusz V sprzedał królowi Janowi Olbrachtowi księstwo zatorskie wraz z Mucharzem za kwotę 80 tysięcy florenów węgierskich, z obietnicą jednak, że będzie mógł je dzierżyć aż do śmierci. Gdy w 1513 roku zginął z ręki Wawrzyńca Myszkowskiego, księstwo zatorskie znalazło się pod władzą króla polskiego. W 1500 roku norbertanki oddały Mucharz w dożywotni, dziedziczny zastaw Stanisławowi Zalewskiemu. Mimo, że nie uiściły stosownej zapłaty, w 1530 roku odebrały włości podczas najazdu poprowadzonego za zgodą biskupa krakowskiego przez prepozyta klasztoru Mikołaja z Kamionny. W 1531 roku syn Stanisława Zalewskiego Jan Mucharski uzyskał wyrok Zygmunta Starego nakazujący norbertankom uiszczenie umówionej wcześniej kwoty. W 1532 roku król rozstrzygnął na korzyść konwentu norbertanek spór z Wadowicami o prawo do sprzedaży alkoholu. Wedle mieszczan założona przez siostry karczma mucharska naruszała przywileje zabraniające handlu trunkami w odległości mili od miasta, ale zakonnice za poświadczeniem okolicznej szlachty udowodniły, że po pierwsze posiadają stosowny przywilej, a po drugie Mucharz oddalony jest od Wadowic o więcej niż jedną milę. Na sejmie warszawskim 25 lutego 1564 w obliczu nacisków miejscowej szlachty ziemie oświęcimska i zatorska zostały inkorporowane do Korony Królestwa Polskiego jako powiat śląski województwa krakowskiego. W 1580 roku uregulowano konflikt graniczny między klasztorem norbertanek a właścicielami Skawców. W 1615 roku ksieni Dorota Kątska wygrała proces z dziedzicem Jaszczurowej, Krzysztofem Palczowskim o zabór gruntów, ogrodów i jednej chałupy. W czasie potopu szwedzkiego w mucharskim dworze folwarcznym zamieszkiwanym przez arendarza dóbr schroniła się część norbertanek w tym ksieni Dorota Łukowska. Szybko jednak musiały uciekać, ponieważ po okolicy rozniosła się plotka o przywiezionych przez nie skarbach, a na dwór napadli zbójnicy, którzy ograbili zakonnice z majątku, ale zachowali je przy życiu. W 1687 roku doszło do sporu granicznego między poddanymi mucharskimi a jaroszowickimi. Pola obu wsi dzielił zmienny bieg Skawy, który tego roku zmienił się na korzyść Mucharza. Chłopi klasztorni obsiali uzyskaną ziemię prosem, a w czasie żniw napadli na nich mieszkańcy sąsiednich włości. W rezultacie spór trafił przed sąd podkomorski. W 1692 roku norbertanki wydzierżawiły Mucharz za 500 złotych rocznie Katarzynie i Stanisławowi Ponińskim. Jednym z warunków kontraktu był spław drewna na potrzeby odbudowującego się klasztoru w Zwierzyńcu. Przy okazji tej umowy powstał inwentarz ilustrujący stan gospodarki i wymieniający nazwiska mieszkańców. We wsi było wtedy 11 gospodarstw kmiecych, 12 zagrodniczych i 8 chałupniczych. W ramach folwarku działały browar, młyn, piekarnia, stawy i sadzawki, a wśród zabudowań, poza parterowym dworem, były także stajnie, komora, spichlerze, owczarnia, gumno i trzy stodoły. W 1698 roku Mucharz wydzierżawiono na identycznych warunkach małżeństwu Hołodyńskich. W umowie właścicielki wsi pozwoliły plebanowi na tymczasową sprzedaż alkoholu. W 1710 roku folwark mucharski wydzierżawiono Barbarze i Walentemu Szczurom, a w kontrakcie zastrzeżono bezwzględny zakaz wycinki należących do klasztoru drzew. W 1710 roku puszczono w arendę sam browar mucharski Andrzejowi Markowskiemu, jednocześnie przypominając zasady propinacji, to znaczy stanowczy zakaz zakupu alkoholu w postronnych karczmach. Folwark klasztorny spłonął w czasie lub bezpośrednio przed rządami ksieni Zofii Kątskiej, które przypadły na lata 1726-1731, ale został w ciągu dwóch lat odbudowany. W 1731 roku chłopi z sąsiedniej Jaszczurowej na rozkaz swojego pana Aleksandra Wilkońskiego dokonali zaboru zboża z folwarku norbertanek. W 1763 roku za rządów ksieni Petroneli Poniatowskiej klasztor wygrał w sądzie biskupim proces z plebanem Wojciechem Hałyską, oskarżając go nie tylko o sprzedaż alkoholu naruszającą przywileje propinacyjne, ale także o przesiadywanie w szynku i zapraszanie co niedzielę orkiestry w celu przyciągnięcia klientów. W trakcie rozprawy na żądanie sędziów strony okazały dokumenty mające potwierdzić ich prawa. Prawdopodobnie właśnie wtedy powstał falsyfikat dokumentu księcia oświęcimskiego Jana z 1389 roku, według którego proboszcz mucharski miał rzekomo posiadać wyłączne prawo propinacji oraz pobierać daniny z kilku odległych wsi. Sąd przychylił się do zdania zakonnic, twierdzących, że wydały plebanowi wyłącznie tymczasową zgodę na wyszynk. W 1782 roku, dziesięć lat po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, w wyniku reform cesarza Józefa II wieś została skonfiskowana przez skarb austriacki, a następnie oddana tytułem zamiany za Kossów Tadeuszowi Dzieduszyckiemu. W 1798 roku Mucharz zakupił dziedzic sąsiedniej Jaszczurowej Tomasz Odrowąż Wilkoński. Pod koniec XVIII wieku miejscowość dzieliła się na dwie części. W pierwszej zwanej Kamieniem znajdował się folwark i 15 gospodarstw chłopskich, a w drugiej zwanej Żeleźnikiem kościół, plebania i 35 gospodarstw chłopskich. W sumie we wsi mieszkało ponad 350 osób. Po Tomaszu Wilkońskim w 1830 roku dobra odziedziczył jego siostrzeniec Józef Pisarzewski, który założył na terenie majątku wytwórnię mebli, dużą fabrykę naczyń glinianych i nowoczesny browar. W 1847 roku w czasie epidemii cholery zmarło 154 mieszkańców Mucharza, a w 1848 i 1849 roku odeszło kolejnych 36 osób. Licznych zmarłych chowano w zbiorowych mogiłach pod lasem na górze Upalenisko. Długo miejsce to upamiętniał drewniany krzyż, ale nie przetrwał do obecnych czasów. W 1848 roku w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne kraje koronne, w tym Galicja, uzyskały autonomię. Zmienił się podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Mucharz został jednowioskową gminą, z której wydzielono obszar dworski na terenie majątku dominialnego. Należał on od 1850 roku do Dominika Kneseka, a następnie jego wnuka Karola Kneseka, który w 1882 roku sprzedał dobra pochodzącemu z Białej Franciszkowi Thetschlowi. W 1875 roku w Mucharzu powstała szkoła ludowa, która w 1881 uzyskała nową murowaną siedzibę. W 1898 roku otwarto czytelnię ze zbiorem 135 książek, a przed końcem XIX wieku urząd pocztowy obejmujący ponadto Koziniec, Jaszczurową, Skawce, Świnną Porębę i Śleszowice. W 1899 roku uruchomiono przechodzącą przez Mucharz linię kolejową relacji Szczakowa – Sucha Beskidzka. Pod koniec XIX wieku w Mucharzu mieszkało 752 rzymskich katolików i kilku żydów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Mucharz znalazł się w powiecie wadowickim województwa krakowskiego. W 1931 roku uruchomiono na jego terenie mleczarnię, która pozwoliła podreperować majątki okolicznym rolnikom. W 1934 roku miejscowość stała się siedzibą składającej się z ośmiu gromad gminy zbiorowej. W 1938 roku oddano do użytku nowy budynek przeniesionego z Makowa Zarządu Lasów Dóbr Żywieckich. Pracujący tam leśnicy opiekowali się lasem należącym do żywieckich Habsburgów. Pochodzące z niego drewno transportowano koleją i sprzedawano na potrzeby kopalń i tartaków. W gospodarce leśnej przy wycince i przewozie drewna znalazło wtedy zatrudnienie wielu małorolnych mieszkańców Mucharza. W okresie międzywojennym rozpoczął także działalność lokalny oddział Kasy Stefczyka.
Wkrótce po wybuchu drugiej wojny światowej ludność opuściła Mucharz, próbując uciekać na wschód. Wojska niemieckie wkroczyły już 4 września, ale prędko opuściły wieś, a niedługo później chłopi powrócili do swoich gospodarstw. Mucharz został bezpośrednio wcielony do Rzeszy, a na Skawie ustanowiono granicę z Generalnym Gubernatorstwem. Na dworze w Jaszczurowej został zlokalizowany posterunek policji i placówka straży granicznej. Jej zadaniem było zwalczanie przemytu, który szybko stał się ważnym źródłem dochodów miejscowej ludności. Sytuacja wsi zmieniła się radykalnie w grudniu 1940 roku, kiedy wysiedlono około połowy najbogatszych rolników. Na każde dziesięć starych gospodarstw władze okupacyjne osadziły jedną rodzinę świetnie znających język polski Niemców z Bukowiny. Pozostałych mieszkańców Mucharza zmuszono do pracy na ich rzecz, a w 1942 roku kolejną grupę ludności wywieziono do obozów koło Gliwic. Do końca wojny wobec ludności polskiej stosowano terror rzadko spotykany we wsiach małopolskich, które znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie. Armia Czerwona wkroczyła do wsi 22 stycznia 1945 a wraz z nią wcześniej deportowana ludność Mucharza. Wojsko okupanta w czasie odwrotu wysadziło most na Skawie, a osadnicy niemieccy w popłochu uciekali na zachód, zabierając za sobą przejęty w czasie wojny polski dobytek. Po drugiej wojnie światowej majątek ziemski Thetschlów został znacjonalizowany, a w dworze jaszczurowskim uruchomiono dom dziecka. Upaństwowiono również należące do Habsburgów lasy, a w budynku ich Zarządu zlokalizowano siedzibę nadleśnictwa. W 1950 roku radę gminy zastąpiono radą narodową z wyznaczonym przez władze centralne przewodniczącym. W tym samym roku utworzono Ochotniczą Straż Pożarną. W 1954 roku wieś zelektryfikowano. Rok później w miejsce gminy powstała Gromada Mucharz, w skład której wchodziły jeszcze Jaczuczorwa i Skawiec. W 1962 roku Zakłady Przemysłu Terenowego z Wadowic rozpoczęły eksploatację kamieniołomu „Górka”. W 1973 roku przywrócono funkcjonowanie gminy Mucharz, która dwa lata później, w wyniku reform administracyjnych weszła w skład województwa bielskiego. Na dzieje Mucharza ogromny wpływ miała trwająca kilkadziesiąt lat budowa zbiornika retencyjnego Świnna Poręba. Zaczęto go planować już w latach pięćdziesiątych, ale prace rozpoczęto dopiero w 1986 roku. 15 kwietnia 1992 ukończono rozpoczętą w 1988 roku rozbiórkę linii kolejowej, która w większości przebiegała przez tereny przyszłego jeziora. Na początku lat dziewięćdziesiątych prace bardzo spowolniły ze względu na trudnosci finansowe. W konsekwencji budowy zbiornika zamarło rolnictwo w dolinie Skawy, a potencjalne korzyści z turystyki wodnej coraz bardziej oddalały się w czasie. W 1990 roku przywrócono samorząd gminny. W 1995 roku powstał nowoczesny budynek Urzędu Gminy, w którym swoją siedzibę znalazły również Ośrodek Kultury i Czytelnictwa, biblioteka, a także siedziba OSP z Mucharza i Skawiec. Po reformach administracyjnych w 1999 roku gmina Mucharz stała się częścią powiatu wadowickiego w województwie krakowskim. W 2000 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły wraz z nowoczesnym kompleksem sportowym. W 2005 roku sejm przyjął harmonogram dokończenia budowy zbiornika, który jednak nie został zrealizowany, a w 2009 roku budowę wstrzymano. Rząd podjął decyzję o kontynuacji prac w 2010 roku. Zaporę otwarto w 2015 roku, rok później z przyszłego terenu zalewowego wyprowadziła się ostatnia rodzina, a w 2017 roku rozpoczęto zalewanie zbiornika, który w 2018 roku przemianowano na Jezioro Mucharskie. Dzięki licznym szlakom turystycznym i pięknym krajobrazom w ostatnich latach w Mucharzu coraz bardziej rozwijała się turystyka, a utworzenie jeziora z pewnością przyspieszy ten proces.

Bibliografia