Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Ołtarz główny powstał po wybudowaniu nowego kościoła w Stryszowie w 1742 roku, ale przed 1745 rokiem, a więc datą konsekracji widniejącą na portatylu jednego z bocznych ołtarzy. Retabulum zostało wymienione w aktach wizytacji z 1748 roku, jako wybudowane w czterech etapach, z drewna i desek, polichromowane, z głównym wizerunkiem Niepokalanie Poczętej, a w zwieńczeniu św. Kazimierza. Jak wskazuje napis na przerwanym przyczółku baldachimu ambony, ołtarz został odnowiony w 1841 roku.

Opis

Nastawa architektoniczna, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem, jednoosiowa z bramkami. Ołtarz sarkofagowy z drewnianą mensą i portatylem. Na mensie znajduje się tabernakulum z tronem wystawienia. Tabernakulum w formie drewnianej skrzynki na planie wieloboku, ustawionej na cokole dekorowanym akantem, zamkniętej profilowaną listwą; ścianki dekorowane płycinami z akantem. Drzwiczki drewniane, obite blachą, w formie stojącego prostokąta, zdobione motywem krzyża, gorejącego serca, winnego grona i kłosów zboża. Tron wystawienia w formie obrotowej niszy, ujętej motywem winnego grona, flankowanej pilastrami dekorowanymi kampanulami, dźwigającymi gzyms zamykający całość, z wazonikami. Tron zwieńczony cokołem ze srebrzoną figurką leżącego baranka.
Retabulum na dwustrefowym, uskokowym cokole ustawionym pod kątem, w górnej strefie z wyodrębnionymi po bokach postumentami i konsolami. Nastawa ujęta dwiema parami kolumn kompozytowych ustawionych na tle uskokowych, zwróconych pod kątem filarów, o trzonach dekorowanych płycinami z kampanulami. Podpory oraz dwa putta dźwigają wyłamane na ich osi, odcinkami wklęsło-wypukłe, pełne belkowanie, przerwane nad polem środkowym, z fryzem dekorowanym rozetami oraz fragmenty przerwanego, falistego przyczółka z siedzącymi na nim figurami aniołów. Na zewnętrznych krawędziach belkowania ustawione dwie figury w strojach żołnierzy. W polu środkowym nisza w formie stojącego prostokąta zamkniętego trójlistnie z uskokiem, o wklęsłych dolnych narożach, ujęta profilowaną ramą, z obrazem Trójcy Świętej i flankowana parą puttów.
Zwieńczenie w formie stojącego prostokąta, flankowane parą zdwojonych pilastrów, zwróconych na zewnątrz, zamknięte odcinkiem gzymsu dekorowanym lambrekinem, ujęte obłokami z dwiema parami siedzących puttów. Powyżej medalion z okiem Opatrzności, ujętym obłokami i uskrzydlonymi główkami anielskimi, w glorii promienistej. W polu zwieńczenia obraz św. Jana Kantego w formie stojącego prostokąta, ujęty profilowaną ramą.
Na wysokości cokołu nastawę flankują bramki utworzone przez postumenty przylegające do ścian prezbiterium zwieńczone fragmentami falistego przyczółka z latarniami. Cokoły przy ścianie z nastawą łączą listwy, tworząc przejścia, nad którymi stoją figury św. Piotra i św. Pawła.
Struktura polichromowana w kolorze jasnozielonym, z brązowymi detalami, czerwonymi kapitelami; kolumny, ornamentyka i profile złocone, gloria i obłoki srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Architektura ołtarza jest bardzo rozbudowana i zróżnicowana formalnie, szczególnie w partii kondygnacji, dzięki ustawionym schodkowo filarom i stojącym przed nimi parom kolumn. Belkowanie przyjmuje zupełnie fantazyjną formę złożoną z wklęsłych, wypukłych, schodkowych i półokrągłych odcinków, które nie odpowiadają ustawieniu dźwigających je podpór, jakby były budowane niezależnie od siebie, co korygują putta, podtrzymując półokrągłe, wystające zanadto fragmenty. Elementy architektoniczne uległy silnemu przetworzeniu i stylizacji, czego przykładem są też fragmenty przerwanego przyczółka, oparte na wolucie spływającej do przodu, z tyłu zaś ścięte. Wielości elementów architektonicznych towarzyszy obfita dekoracja rzeźbiarska skumulowana głównie w partii zwieńczenia, przy stosunkowo skromnym użyciu ornamentyki, w całości nadając ołtarzowi efektu bogactwa i fantazji form.
Architektura ołtarza głównego w Stryszowie nie znajduje analogii na terenie Małopolski. Jedynie w ołtarzu głównym w Sanktuarium Chrystusa Cierpiącego w Bielanach koło Kęt wykorzystano zbliżone do stryszowskiego retabulum zabiegi formalne, jak duża liczba podpór, belkowanie złożone z okrągłych, wklęsłych i wypukłych fragmentów oraz stylizowanie elementy architektoniczne.
Rzeźby stanowiące dekorację ołtarza charakteryzuje miękkie i bardzo plastyczne kształtowanie pulchnego ciała, o silnych efektach światłocieniowych oraz swoboda w pełnym gracji upozowaniu. Wszystkie figury i putta z ołtarza mają znamienny typ twarzy, modelowany niezwykle plastycznie o specyficznych cechach anatomicznych, takich jak szeroko otwarte oczy, czasem z głęboko rzeźbionymi powiekami, zadarty nos oraz szeroko otwarte, pełne, małe usta i wyodrębniony okrągły podbródek. Ten sam rzeźbiarz wykonał figurę anioła dmącego w trąbę z baldachimu ambony w Stryszowie. Rzeźba została najpewniej wykonana przez nieznany dotychczas krakowski warsztat, który zrealizował dwa ołtarze boczne wraz z ich rzeźbą figuralną w kościele w Igołomi, jak również dwa ołtarze boczne w Spytkowicach (koło Chabówki).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Delikatne przetarcia złoceń, silne zabrudzenia.

Streszczenie

Ołtarz główny w Stryszowie powstał po wybudowaniu nowego kościoła w 1742 roku, ale przed 1745 rokiem. Jego architektura nie znajduje analogii na terenie Małopolski. Wielości elementów architektonicznych towarzyszy obfita dekoracja rzeźbiarska skumulowana głównie w partii zwieńczenia, przy stosunkowo skromnym użyciu ornamentyki, w całości nadając ołtarzowi efektu bogactwa i fantazji form.

Bibliografia