Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół parafialny pochodził z 1386 roku i zlokalizowany był w Woli, wsi w dobrach Gryfitów, dlatego domniemywa się, że został ufundowany przez ówczesnego właściciela majątku, Wierzbiętę z Branic. Po 1420 roku budynek kościoła został przeniesiony na drugi brzeg Wisły, do Grabia. Siedemnastowieczne akta wizytacji wymieniają w kościele trzy ołtarze: główny Matki Boskiej i dwa boczne, z których jeden był poświęcony św. Annie, w aktach z 1665 roku wspomniano również o polichromii wewnątrz kościoła.
W 1742 roku rozpoczęto prace nad ponowną translokacją świątyni w inne miejsce na terenie Grabia, na łąkę zwaną Gruczyn, w którym znajduje się do dziś. Ich inicjatorem był ówczesny proboszcz Jakub Cichoński oraz ksiądz Wawrzyniec Rempalski, dziekan proszowicki. We wspomnianym wyżej roku przenosin, w dawnym kościele wciąż odbywały się msze święte. Świadczy to o tym, że świątynia zyskała niemal zupełnie nową formę oraz nowe wyposażenie, a do jej budowy wykorzystano wyłącznie część budulca ze starego kościoła. Nowa świątynia została konsekrowana 14 września 1749 roku przez biskupa Michała Kunickiego. Powstała budowla otrzymała w większości nowe wyposażenie architektoniczno-rzeźbiarskie. W aktach wizytacji z 1747 roku wymieniono pięć ołtarzy, mianowicie ołtarz główny Matki Boskiej oraz boczne: św. Józefa, św. Jana Kantego (po prawej stronie) oraz św. Anny i Najświętszego Salwatora (po lewej). W świątyni znajdowała się również ambona i chór muzyczny. Kościół został odmalowany w 1754 roku (taka data widniała niegdyś na tęczy). W latach 1835-1836 świątynia była reperowana. Podciągnięto wówczas przyciesi (podstawa, na której opiera się ściana) oraz spięto dębowymi klamrami ściany. Zostały wówczas wmurowane trzy mensy do ołtarzy: głównego, św. Józefa i Przemienienia Pańskiego. Świadczy to o tym, że w kościele znajdowały się już wówczas wyłącznie trzy ołtarze o wskazanych wezwaniach. W roku 1844 ponownie odmalowano kościół. W 1879 roku została naprawiona posadzka w kościele: „w nawie od tęczy prawie do połowy posadzka z twardego kamienia sprowadzonego z Rzegociny, reszte ułożono na nowo starymi kamieniami”, zostały wyrzucone progi dębowe, a w ich miejsce pod wszystkie filary dano toczone bazy dębowe. W 1885 roku proboszcz A. Konopiński ze składek parafian i własnym kosztem sprawił cztery okna od południowej strony „z ozdobami kolorowymi w ramach dębowych”. Na przełomie 1899 i 1900 roku dano nowy gontowy dach na kościele, obszalowano (obito) deskami facjatkę i wieżyczkę na sygnaturkę. W 1907 roku, za czasów proboszcza Józefa Raźnego określono stan kościoła jako zły i przystąpiono do gruntownej renowacji. W miejsce zgniłych przyciesi dano nowe dębowe, pod nimi położono podmurówkę wzmocnioną betonem. Kościół wyłożono posadzką cementową, a pozostałą w dobrym stanie ułożono w zakrystii. Odmalowano kościół farbami olejnymi wewnątrz i na zewnątrz. Polichromię wnętrza ze scenami Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w prezbiterium i Ukoronowania Najświętszej Marii Panny w nawie głównej wykonał Jan Talaga z Krakowa. Natomiast „część dekoracyjną całego kościoła prowadził p. Michał Tarczatowicz z Bochni”. Słupy podtrzymujące ściany kościoła wyszalowano (obito deskami), w formie „granistosłupowych pilastrów” z kapitelami. Koszt renowacji wyniósł 6400 Koron, które zebrano z dobrowolnych składek. W 1911 roku położono nową podłogę na chórze, a w zakrystii wybito dodatkowe drzwi w obawie przed pożarem. W 1914 roku w trakcie działań wojennych kościół został poważnie uszkodzony: „dach dzwonnicy, dach Kościoła, organy (...) i chór, ołtarz św. Antoniego, ambona piękna barokkowa, ściana północna kościoła, chorągwie, sztandary, lampa gotycka, świecznik wiszący, to wszystko zostało zniszczone i wszystkie szyby okien powybijane”. Po tych wydarzeniach proboszcz prowizorycznie załatał dach i wstawił w okna szyby. W 1916 roku „za pośrednictwem c. k. Towarzystwa zabytków sztuki postarałem się [proboszcz Józef Raźny] o subwencję na restauracje Kościoła w kwocie 3100 Koron, za co pokryłem większą połowę dachu kościoła nowym gontem, ścianę północną kościoła, przy byłym ołtarzu św. Antoniego dałem nową, wiązanie na strychu naprawiłem, otwory w innych ścianach zaprawiłem nowymi płazami i w miejsce zgruchotanej w stronie południowej i zachodniej pociskami armatnimi dębowej przyciesi, dałem betonowa podwalinę”. Następnie odrestaurowano ze składek ambonę oraz w kolejnym roku chór muzyczny w kościele. W 1919 roku zamiast organów kupiono fisharmonię. W 1929 roku w miejsce zniszczonego ołtarza św. Antoniego wybudowano nowy ołtarz Matki Boskiej Różańcowej z obrazem tejże. W 1937 roku za sumę ze składek parafian pokryto połowę dachu gontem, natomiast prace nad drugą połową dokończono w 1941 roku. W 1947 roku wybudowano ogrodzenie wokół kościoła. W 1956 roku zelektryfikowano kościół i przy tej okazji wyposażono go w nowe lampy. Rok później ze składek parafian przystąpiono do remontu kościoła, mianowicie dach zakrystii i północnej strony kościoła pokryto gontem. Sprowadzono w tym celu cieśli z Niedźwiedzia. Zbutwiałą wieżyczkę na sygnaturkę zamieniono na nową, pokrytą blachą. Kolejnym etapem prac w 1958 roku było położenie nowych fundamentów pod kościół oraz pokrycie gontem podmurówki, wykonane przez górali z Niedźwiedzia. Jan Kalisz z Brzegów odmalował kościół z zewnątrz. Renowacje polichromii i całego wnętrza przeprowadził rok później Józef Nawałka z Krakowa z pięcioma pomocnikami. W okresie probostwa Józefa Masłowskiego, mianowicie w latach 1979-1986, kościół powiększono o kruchtę od zachodniej strony oraz cały kościół zewnątrz obito nowymi deskami, wymieniono również wszystkie drzwi. W kwietniu 1989 roku Różecki z Kętka namalował Ogrójec na wschodniej, zewnętrznej ścianie prezbiterium. Rok później z pomocą parafian zabezpieczono pokostem kościół, jego zewnętrzne elewacje oraz zakonserwowano dach. W 1997 roku Dorota Wąchalska wykonała konserwacje polichromii. Trwały również prace przy wzmocnieniu konstrukcji dachowej. W 2000 roku wyremontowano wieżyczkę na sygnaturkę i zamontowano nowy krzyż na jej zwieńczeniu.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, na betonowym podmurowaniu przesłoniętym daszkiem gontowym, kruchta zachodnia o konstrukcji słupowo-ramowej. Elewacje jednolite, szalowane z listwowaniem, wzmocnione lisicami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Kościół orientowany, jednonawowy, nawa na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, prezbiterium nieco węższe, zakończone trójbocznie. Do wschodniej ściany prezbiterium przylega Ogrójec na rzucie prostokąta, od północy zakrystia na planie zbliżonym do trapezu. Do północnej ściany nawy przylega niewielka kruchta na rzucie prostokąta, od zachodu duża kruchta na planie prostokąta z pomieszczeniem nad nią, ze schodami drabiniastymi na chór, otwarta do nawy trzema dużymi otworami o wykroju prostokątnym. Wnętrze podzielone pilastrami podtrzymującymi architraw i fryz, wyłamane na ich osi. Pomiędzy nawą a prezbiterium prostokątny otwór tęczowy z prostą belką. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, o wklęsło-wypukłym zarysie, podparty przez dwie kolumny i dwie półkolumny o wielobocznych trzonach. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju zamknięte drzwiami spągowymi w północnej ścianie nawy oraz prezbiterium. Wnętrze nakryte pułapami deskowymi. Posadzka z płyt ceramicznych.
Elewacja frontowa jednoosiowa, na osi wejście do kruchty z dwuskrzydłowymi drzwiami, w partii szczytu podwójne okno. W elewacji południowej cztery otwory okienne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, dwa w nawie i dwa w prezbiterium oraz prostokątne, podwójne okno w kruchcie zachodniej, z krosnowymi oknami o drobnych podziałach kwaterowych. Elewacja północna z prostokątnym, podwójnym oknem w części kruchty zachodniej oraz z wejściami do kruchty północnej i do zakrystii o dwuskrzydłowych drzwiach. Na ścianie wschodniej prezbiterium Ogrójec w formie głębokiej szalowanej wnęki przesłoniętej daszkiem pulpitowym. Kościół nakryty dachami gontowymi dwuspadowymi, wyższym nad nawą, niższym nad prezbiterium, z kalenicą dekorowaną gontowym grzebieniem, nad zakrystią i kruchtą północną miękko modelowane dachy trójspadowe, kruchta zachodnia nakryta dachem dwuspadowym, półszczytowym. W połowie długości dachu nad nawą od strony prezbiterium wznosi się ponad kalenicą wieżyczka na sygnaturkę, na ośmiobocznym obitym blachą trzonie, z latarnią zwieńczoną niewielkim cebulastym hełmem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Grabiu należy do grupy drewnianych świątyń małopolskich powstałych w XVIII wieku, w których zastosowano tradycyjny schemat bezwieżowego kościoła nadając mu cechy barokowe. Zmiany jakie zaszły w tym czasie w obrębie tradycyjnego typu architektonicznego, które cechują omawiany zabytek, miały charakter konstrukcyjny i dekoracyjny. Stosowaną dawniej jednolitą więźbę dachową rozbito na oddzielne konstrukcje dachów nad nawą i prezbiterium. Nowością była również wieżyczka na sygnaturkę, która w kościołach bezwieżowych stała się dominującym akcentem wertykalnym. Obniżono dachy, rezygnując z ich strzelistości, na rzecz podwyższenia ścian, a tym samym nastąpiły zmiany proporcji kościołów. Pojawiły się wówczas nowe elementy wykończenia ścian, jak szalowanie listwowe czy szalowanie ścian deskowaniem „na nakładkę”, nadającej elewacjom światłocieniową fakturę. W tradycyjny schemat przestrzenny wnętrza wprowadzono pilastrowe podziały ścian i belkowanie, a także wklęsło-wypukłą balustradę chóru muzycznego.
Wygląd wnętrza kościoła w Grabiu zyskał cechy barokowe także dzięki polichromii podkreślającej podziały architektoniczne i wykorzystującej rozwiązania malarstwa iluzjonistycznego w malowanych obramieniach otworów okiennych i wejściowych, które współgrały z osiemnastowiecznym wyposażeniem kościoła.
Do budowy omawianego kościoła w 1742 roku wykorzystano budulec z dawnego kościoła z Grabia z XV wieku, dlatego w jego strukturze zachowały się elementy gotyckie, jak portal wejściowy do zakrystii z prezbiterium o pierwotnym widocznym w zarysie ostrołukowym wykroju i o wtórnie nadanym kształcie prostokąta.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Kościół wielokrotnie remontowany i odnawiany w latach 1835-1836, 1844, 1879, 1885, 1899-1900, 1911, 1916, 1937, 1941, 1958, 1979-1986, 2000. Stan zachowania fundamentów, ścian zewnętrznych i wewnętrznych, stropów, konstrukcji dachowej dobry, potwierdzony inspekcją z 29.08.2006.

Streszczenie

Kościół w Grabiu został wybudowany w 1742 roku z wykorzystaniem budulca z poprzedniego kościoła pochodzącego z XV wieku. Był wielokrotnie odnawiany i częściowo przebudowany. Należy do grupy drewnianych świątyń małopolskich powstałych w XVIII wieku, w których zastosowano tradycyjny schemat bezwieżowego kościoła, jednak już o barokowych cechach konstrukcyjnych i dekoracyjnych.

Bibliografia