Matka Boska Niepokalanie Poczęta

Dzieje zabytku

Obraz powstał niewątpliwie z przeznaczeniem do nowego ołtarza głównego powstałego między 1742 a 1747 rokiem, jako zasuwa dla cudownego wizerunku Matki Boskiej Grabskiej z XVII wieku. Oba wymienione obrazy były w tym retabulum w latach 1835-1836 („obraz Matki Boskiej wierzchni i spodni”).

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta. W centrum przedstawienia znajduje się ukazana w całej postaci Maria, zwrócona w trzech czwartych w prawo, z rękami skierowanymi w przeciwną stronę; stoi na globie ziemskim, prawą stopą depcząc węża, lewą opierając na półksiężycu. Prawą ręką przytrzymuje Dzieciątko, lewą dłonią, w której trzyma gałązkę lilii, ujmuje jego stopę. Twarz Marii jest pełna o łagodnych rysach, bladej, zaróżowionej karnacji, o łukowato zarysowanej oprawie oczu, skierowanych do góry, małym nosie i pełnych ustach, z podkreśloną, wystającą brodą. Jej włosy, częściowo widoczne z prawej strony, ukryte są pod welonem. Dzieciątko siedzi na białej pieluszce, zwrócone w trzech czwartych w lewo, z głową skierowaną w przeciwną stronę. W prawej ręce trzyma czerwoną, rozwianą chorągiew z krzyżem, której drzewce sięgają stóp Marii, a zakończone są krzyżem, lewą rękę wspiera na jabłku królewskim opartym na kolanie. Jego twarz jest okrągła o pełnych policzkach, delikatnych rysach, okolona jasnymi, krótkimi włosami. Ciało pulchne, o jasnej karnacji, w partii podbrzusza przesłonięte bladoczerwoną tkaniną. Maria ubrana jest w bladoróżową suknię o dużym dekolcie, niebieski płaszcz zarzucony na prawe ramię i bok, który rozwiany jest w drugą stronę, ściśle przylegając do jej prawej nogi, tył i lewa strona głowy przekryte są bladożółtym welonem. Wokół głów obu postaci nimby, wokół głowy Marii wieniec z dwunastu gwiazd. Maria z Dzieciątkiem ukazana jest na tle zachmurzonego nieba z rozświetloną partią w prawej części kompozycji, w towarzystwie dwóch par uskrzydlonych główek anielskich w górnych narożach obrazu.

Zarys problematyki artystycznej

Pierwowzorem dla obrazu Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w Grabiu było dzieło Carla Maratty „Immacolata Concezione” (1663) znajdujące się w rzymskim kościele Sant'Isidoro a Capo le Case. Obraz Maratty był kilkakrotnie powielany w grafice w XVII i XVIII wieku (jako Matka Boska Zwycięska), dzięki czemu rozpowszechnił się i był niewątpliwie wielokrotnie kopiowany. Autor grabskiego wizerunku najpewniej również korzystał z graficznego wzoru do jego namalowania, gdyż jest on ukazany w lustrzanym odbiciu względem dzieła Maratty. Obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Grabia przedstawia za swoim pierwowzorem niemal całą kompozycję, począwszy od układu ciała Marii, jej stroju, do Dzieciątka trzymającego chorągiew. W nieco innej pozycji ukazany jest Jezus, dodatkowo też trzyma jabłko królewskie, Maria zaś lilię, czego nie ma na rzymskim pierwowzorze, ani na jego graficznych odwzorowaniach. Maria z Dzieciątkiem z grabskiego obrazu ukazana jest na skromnym tle w postaci nieba z kilkoma główkami anielskimi, a nie wieloma zastępami aniołów, puttów i główek anielskich, jak na pierwowzorze.
Ikonografia Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w sztukach plastycznych wykształciła się w związku z kultem tejże długo przed ogłoszeniem dogmatu o Niepokalanym Poczęciu, co miało miejsce dopiero w 1854 roku. Wizerunek Niepokalanej kształtował się na średniowiecznych przedstawieniach Niewiasty Apokaliptycznej, dlatego symbole tej ostatniej, takie jak wieniec z 12 gwiazd, półksiężyc, słońce i smok (który przybrał później postać węża) zostały stałymi elementami ikonografii Immaculaty. Omawiany obraz przedstawia Marię z Dzieciątkiem, a więc nie jest to jeszcze samodzielny wizerunek Immaculaty, który de facto wykształcił się w XVII wieku. Obecność małego Jezusa wskazuje na Boskie Macierzyństwo Marii, które było możliwe wyłącznie dzięki temu, że Maria była wolna od grzechu pierworodnego. Symbolem tego przywileju, oznaczającego zwycięstwo nad grzechem, jest właśnie chorągiew trzymana przez Dzieciątko, dlatego wizerunek ten określany jest również jako Matka Boska Zwycięska.
Dzieło cechuje niezwykle wysoki poziom artystyczny. Sposób malowania twarzy z oddanymi w charakterystyczny sposób oczami zwróconymi ku górze i układ odchylonej głowy jest niezwykle bliski przedstawieniom świętych niewiast malowanych przez Łukasza Orłowskiego, np. na obrazie św. Barbary z krakowskiego klasztoru Paulinów czy przypisywanym mu obrazie św. Katarzyny z klasztoru w Staniątkach. Środki użyte w grabskim dziele, takie jak zaróżowione elementy twarzy z podkreślonymi powiekami i ustami czy sposób modelowania łagodnie łamanej tkaniny o ciemnych zagięciach i rozbielonych wypukłych płaszczyznach, odpowiadają repertuarowi stosowanemu przez tego malarza.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Delikatne spękania malatury, drobne zabrudzenia. Na obrazie widoczne odkrywki.

Streszczenie

Obraz powstał niewątpliwie do nowego ołtarza głównego powstałego między 1742 a 1747 rokiem, jako zasuwa dla cudownego wizerunku Matki Boskiej Grabskiej z XVII wieku. Jego cechy formalne wskazują na to, że mógł być wykonany przez Łukasza Orłowskiego. Przedstawia Matkę Boską Niepokalanie Poczętą z Dzieciątkiem, które trzyma chorągiew oznaczającą zwycięstwo nad grzechem pierworodnym, dlatego ten wizerunek określany był również jako Matka Boska Zwycięska.

Bibliografia