Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Ołtarz powstał z fundacji księdza Jakuba Kosseckiego (plebana racławickiego w latach 1750-1764), jako wotum wdzięczności Matce Bożej za powrót do zdrowia z ciężkiej choroby, która dotknęła go w 1752 roku. Informację tę ksiądz Kossecki zapisał w jednym z dokumentów znajdujących się w Archiwum Parafialnym w Racławicach, który przytoczył Kazimierz Tomczyk w pracy „Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Racławicach”: „Jakub Kossecki, pleban i sługa niegodny Jezusa i Maryi (…) dar życia prawie że już konającego, przyrzekłem więc starunek ołtarza nowego, na chwałę tej tu pani i wnet [odzyskałem] zdrowie”. W polu głównym ołtarza umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który sprowadził w 1666 roku z Olkusza ksiądz Krzysztof Tyliszowski. Obraz słynący łaskami, otoczony kultem i ozdobiony srebrnymi sukienkami oraz licznymi wotami szybko stał się łupem złodziei, co odnotowano w zapiskach archiwalnych: „pociechę siał na ludzi wiele, przeto Go srebrem odział, lecz tej parafii bies piekła rodem, złodziej odarł z Maryi”. Na zasuwie znajduje się obraz św. Jakuba Apostoła. Pierwotnie, do lat pięćdziesiątych XIX wieku, w ołtarzu były jeszcze dwie rzeźby świętych, pięć rzeźb aniołów (z których jedna się nie zachowała) oraz bramki malowane w emblematyczne przedstawienia z objaśniającymi je opisami. Niestety data likwidacji bramek i części rzeźb nie jest znana. W 1802 roku ufundowano nowe tabernakulum, a kolejne w ostatniej ćwierci XX wieku. Ołtarz został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub: „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Kolejna konserwacja ołtarza została wstrzymana w 1950 roku przez władze kościelne i świeckie, z powodu niefachowo prowadzonych prac. Ostatecznie konserwację wykonali: Danuta Budziłło-Skowron oraz pozłotnik J. Skowron (według Kazimierza Tomczyka: Józef Wiatr) w 1977 roku. Z tego okresu pochodzi obecna bordowa kolorystyka ołtarza (przed konserwacją ołtarz pomalowany był na zielono, a kolumny na kolor jasnego ugru). Ostatnia konserwacja została przeprowadzona w 2007 roku.

Opis

Nastawa ołtarzowa jednokondygnacyjna, jednoosiowa, ze zwieńczeniem, ustawiona na dwustrefowym cokole. Ołtarz prostopadłościenny, z antepedium w kształcie leżącego prostokąta. W polu malowane symbole: skrzyżowane kotwica i krzyż oraz gorejące serce pośrodku. Tabernakulum nowe, w kształcie prostopadłościennej skrzynki z tronem wystawienia, zamkniętym łukiem półkolistym. Na drzwiczkach tabernakulum płaskorzeźbiony kielich i winne grona. Nastawa flankowana parami ukośnie ustawionych i zdwojonych, kanelowanych pilastrów oraz parą stojących przed nimi kolumn o kręconych trzonach. Podpory podtrzymują wyłamane nad osią główną belkowanie, z segmentowymi przyczółkami po bokach. W polu środkowym, w profilowanej ramie, zamkniętej łukiem wklęsło-wypukłym obraz Matki Boskiej Śnieżnej; na zasuwie obraz św. Jakuba Apostoła. Zwieńczenie w kształcie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem nadwieszonym, ujęte po bokach wolutami i zwisami kampanul. W polu płaskorzeźbiona gloria złożona z wiązek promieni o nierównej długości, z monogramem Marii otoczonym obłokami pośrodku. U szczytu korona w typie otwartym. Na przyczółkach oraz na krawędziach zwieńczenia usadzone cztery aniołki w teatralnych pozach. Po bokach nastawy ażurowe uszy złożone z ornamentu rocaille’owego i motywu kratki. Struktura polichromowana w kolorze bordowym, profilowania, ornamentyka i detale złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Struktura ołtarza posiada cechy osiemnastowiecznej nastawy ołtarzowej o ukośnie ustawionych podporach, kręconych trzonach kolumn, glorii promienistej w zwieńczeniu i polu środkowym zamkniętym delikatnym łukiem wklęsło-wypukłym z uskokami. Dodatkowo całość dekoruje ornament rocaille’owy oraz aniołki o teatralnych pozach i mimice twarzy. Po raz pierwszy ołtarz opisano w aktach wizytacji w 1783 roku: „na dwóch gradusach z mensą dopiero świeżo exekrowaną kamienną, cały wyzłocony i wysrebrzony dosyć przystoynie, ma Obraz Nays. P. A na zasuwie Sgo Jakuba”. W 1802 roku ufundowano tabernakulum, kolejne ze składek parafian zakupiono w ostatniej ćwierci XX wieku. Dokładny opis z późniejszego inwentarza z 1839 roku świadczy, iż pierwotna kompozycja ołtarza wyglądała inaczej. Przede wszystkim wymieniono w nim niezachowane rzeźby dwóch świętych oraz pięć rzeźb aniołów (z których jedna nie zachowała się): „Ołtarz Wielki, przy którym mensa murowana o dwóch gradusach kamiennych, na wierzchu których iest sztuka z marmuru czarnego w pośrodku wyzłocona. Cały ołtarz iest z drzewa, stolarsko-snycerkiey roboty, różnemi rzeźbami ozdobiony, kolorami farb różnych tudzież srebrem i złotem malarskim odmalowany, w którym znajduje się na zasuwie drewnianej obraz S. Jakuba, zaś za tą zasuwą iest obraz Matki Boskiej i P. Jezusa, na którym obrazie sukienki i korony są z miedzi wyrobione i w ogniu posrebrzane i złocone, a w około koron iest takiejże roboty gwiazd pozłacanych sztuk dwanaście. W ołtarzu tem na obrazie Matki Boskiej są firanki gazowe zawieszone, w ołtarzu tym iest z drzewa snycerką robotą większych figur wyobrażających świętych dwu, aniołów w mnieyszych figurach takiej że roboty srebrem i złotem malarskim ozdobionych sztuk pięć”. Ponadto strukturę ołtarza flankowały bramki z dekoracją malarską: „Po bokach ołtarza tego są dwoje drzwi z taric stolarką robotą malowane na żelaznych zawiasach i hakach do wchodzenia za Wielki Ołtarz, i drugą stroną do wychodzenia służące”. Drzwiczki te opisał również Jan Wiśniewski w pracy „Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem” z 1933 roku, podając ich dokładny wygląd: „Po obu stronach ołtarza są drzwiczki z malaturą (jak w klasztorze pińczowskim). Po str. Ewan. Jest wyobrażona na nich brama niebieska; pod nią napis HUMILITAS. HAC ITUR AD ASTRA. Na drugich drzwiczkach jest przedstawiony dom, do którego prowadzą trzy schody: SPES, FIDES, CHARITAS. Na nim czytamy: HOC EST TABERNA ALTISSIMI”. Na podstawie powyższego opisu można stwierdzić, iż dekoracja bramek należała do charakterystycznego świata symboli z XVII wieku z przedstawieniami o charakterze emblematycznym wraz z objaśniającymi je łacińskimi inskrypcjami. Uprzednio ołtarz malowany był na kolor zielony, zaś kolumny na kolor jasnougrowy. Kolorystyka ta pochodziła zapewne z okresu konserwacji w 1950 roku. Obecny, ciemnobordowy kolor to efekt konserwacji z 1977, zachowany w konserwacji z 2007 roku.

Streszczenie

Ołtarz główny reprezentuje przykład osiemnastowiecznej struktury ołtarzowej. W polu środkowym umieszczony jest obraz Matki Boskiej Śnieżnej, który sprowadził do Racławic z Olkusza w 1666 roku ks. Krzysztof Tyliszowski. Z kolei na zasuwie znajduje się obraz św. Jakuba Apostoła, prawdopodobnie zamówiony przez fundatora ołtarza ks. Jakuba Kosseckiego.

Bibliografia