Kościół Świętej Jadwigi Śląskiej w Waksmundzie

Dzieje zabytku

Parafia w Waksmundzie została po raz pierwszy wzmiankowana w dokumentach dotyczących dziesięciny papieskiej w roku 1350 pod nazwą „Wasniwdo”. W związku z tym jej powstanie datuje się na pierwszą połowę XIV wieku. Dnia 26 października 1519 biskup Jan Konarski za zgodą Zygmunta Starego przyłączył Waksmund do parafii w Nowym Targu, argumentując tę decyzję ubogim uposażeniem parafii: „Znając tedy [czytamy w dekrecie biskupim] stan kościołów parafialnych w Ostrowsku, Szaflarach, Waksmundzie i Długopolu, że z powodu szczupłości uposażenia wierni tychże parafii nie mogą utrzymać należycie kapłanów, którzy by ich otoczyli należną troską duszpasterską, z zaniedbania zaś tejże rodzi się wielkie niebezpieczeństwo dla zbawienia dusz [...] przeto tymi przyczynami przekonani, za wyraźną zgodą najjaśniejszego króla Polski Zygmunta jako kolatora tychże kościołów, powyższe kościoły parafialne niniejszym pismem przyłączamy i inkorporujemy do parafii Nowy Targ” [cytat za B. Kumor]. Jednak z powodu częstych wylewów Dunajca parafianie częściej uczęszczali do Ostrowska, niż do Nowego Targu. W związku z tym w 1608 roku wizytator, ksiądz Jan Januszowski, zlecił właśnie plebanom z Ostrowska opiekę duszpasterską nad kościołem w Waksmundzie. Z decyzją tą nie zgodził się pleban nowotarski, a sprawa trafiła do nuncjatury w Warszawie. Ostatecznie 17 lutego 1634 oficjał krakowski przyłączył Waksmund do parafii w Ostrowsku. O przynależności Waksmundu do Ostrowska wspomniano jeszcze w aktach wizytacji w 1641 roku, mimo że już w 1639 roku Waksmund ponownie został filią parafii w Nowym Targu. Rozwiązanie nastąpiło częściowo w 1874 roku, kiedy utworzono ekspozyturę parafii w samym Waksmundzie, choć kościół waksmundzki nadal podlegał pod probostwo nowotarskie. Pomimo deklaracji parafian dotyczącej budowy plebanii oraz utrzymania księdza i organisty, w 1877 roku Waksmund nadal nie otrzymał pozwolenia na erygowanie samodzielnej parafii. Ten stan zmienił się dopiero w 1966 roku, gdy ksiądz arcybiskup Karol Wojtyła nadał pełnię praw parafii waksmundzkiej.

Na przestrzeni dziejów wezwanie kościoła w Waksmundzie ulegało zmianie kilkakrotnie. Początkowo kościół nosił wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (akta wizytacji biskupiej z 1565 roku), a następnie Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (zapis w aktach wizytacji biskupiej z 1596). Pod tym wezwaniem zanotowano również jeden z ołtarzy znajdujących się w kościele na początku XVII wieku. Z kolei w aktach wizytacji biskupiej z 1608, a następnie w 1641 roku odnotowano kościół już pod tytułem Wszystkich Świętych. Dopiero od 1723 roku kościołowi nadano wezwanie Świętej Jadwigi Śląskiej.

Dokumenty związane z wizytacjami biskupimi wspominają ponadto o istnieniu przynajmniej trzech drewnianych świątyń w Waksmundzie, jednak szczegółowe informacje na temat tych budowli są skromne. Pierwsza, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny była wzmiankowana w 1565 roku. W 1608 roku wizytator zwrócił uwagę na potrzebę jej renowacji. W 1639 roku zanotowano, że świątynia ta ze względu na wylewy Dunajca była już dwu- lub nawet trzykrotnie przenoszona. Następny kościół wybudowano na początku XVIII wieku. W 1723 roku tytułowano ją kościołem pod wezwaniem Świętej Jadwigi Śląskiej, choć sama konsekracja odbyła się nieco później. W tym czasie w ołtarzu głównym znajdował się wizerunek świętej. Można domniemywać, iż jest to ten sam obraz, który znajduje się w waksmundzkiej świątyni do dziś. Osiemnastowieczny kościół spalił się w 1808 roku, a przez następne lata jego funkcję sprawowała tymczasowa kaplica wystawiona tuż po pożarze. Funkcję dzwonnicy, na którym zawieszone były dwa dzwony sprawowało wówczas drewniane rusztowanie. W kaplicy znajdowały się cztery drewniane ołtarze. W ołtarzu głównym umieszczony był obraz św. Jadwigi, w jednej z nastaw bocznych – krzyż z figurą Chrystusa, a w pozostałych – obrazy Matki Boskiej. Tuż po pożarze mieszkańcy Waksmundu napisali list do proboszcza parafii nowotarskiej, aby wstawił się za nimi do władz w sprawie zezwolenia na odbudowę świątyni. Waksmundzcy parafianie prosili również, aby wikary z Nowego Targu nadal odprawiał mszę co kilka tygodni w ich kaplicy. Sytuacja ta nie uległa zmianie przez długi okres, ponieważ świątynię odbudowano dopiero w 1887 roku. Dwa lata później kościół konsekrował kardynał Albin Dunajewski. Wówczas była to budowla jednonawowa z trójbocznie zamkniętym prezbiterium oraz z wieżą. Wnętrze nakrywało sklepienie krzyżowe z gurtami, a ściany zdobiła polichromia Mieczysława, Jacka i Wacława Żubrowskich z Krakowa.

Pod koniec XX wieku podjęto decyzję o rozbudowie świątyni w Waksmundzie, której dotychczasowe rozmiary nie były wystarczające, aby pomieścić wszystkich wiernych uczestniczących w nabożeństwach. Inicjatorem i głównym koordynatorem tych działań był ówczesny proboszcz parafii, ksiądz Jan Kapusta. Projekt rozbudowy przygotował Lesław Manecki z Krakowa. Świątynię poszerzono o boczne nawy z pseudotranseptem, nową kaplicę od strony południowej i zakrystię od strony północnej, obie z osobnymi wejściami od zewnątrz. Rozbudowa zakończyła się w 2001 roku. Z poprzedniego wyposażenia świątyni zachowano witraże powstałe w 1953 roku w krakowskiej pracowni Stanisława Gabriela Żeleńskiego, które zainstalowano w nowych otworach okiennych naw bocznych oraz kaplicy. Przeniesiono także ołtarze, obrazy i rzeźby oraz chrzcielnicę. Nową polichromię wnętrza wykonali Bogusław Lorek i Tadeusz Gutkowski, absolwenci Akademii Sztuk Pięknych. Z kolei Tadeusz Hamejko wykonał rzeźbę Chrystusa Ukrzyżowanego, którą umieszczono w lewej nawie bocznej. W nowo wybudowanej kaplicy ustawiono tryptyk autorstwa Andrzeja Kapusty, a na ścianach w nawie głównej zawieszono stacje drogi krzyżowej tegoż artysty.

Opis

Kościół jest usytuowany pośrodku wsi Waksmund, na północ od głównej drogi z Łopusznej do Nowego Targu. Teren wokół niego jest otoczony żeliwnym płotem na kamiennej podmurówce. Na plac kościelny, od strony północno-wschodniej prowadzi murowana, otynkowana brama, nakryta dwuspadowym daszkiem z rzeźbą św. Michała Archanioła umieszczoną we wnęce nad arkadą od strony zewnętrznej.

Kościół jest orientowany. Bryłę świątyni tworzy trójnawowy korpus (przed rozbudową jednonawowy) z pseudotranseptem, węższe prezbiterium zakończone trójbocznie i wieża od zachodu. Główne wejście do świątyni prowadzi od strony zachodniej poprzez obszerną kruchtę rozbudowaną na szerokość całego kościoła z trójprzęsłową arkadą pośrodku. Osobne wejścia znajdują się od strony południowej poprzez niewielki przedsionek kaplicy oraz od strony północnej poprzez drzwi do zakrystii. Kaplica i zakrystia umieszczone są na zakończeniu naw bocznych od strony wschodniej. Wnętrze świątyni artykułowane jest masywnymi filarami, ustawionymi na styku nawy głównej z nawami bocznymi, które wspierają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Nawę główną od prezbiterium, a także od ramion pseudotranseptu oddzielają półkoliście zakończone arkady. Na zakończeniu naw od strony zachodniej, znajdują się chóry muzyczne, głęboko wysunięte ku środkowi kościoła, z wybrzuszoną częścią środkową; w nawie głównej chór wsparty jest na parze kolumn. Nawy są oświetlone umieszczonymi w południowych i północnych ścianach prostokątnymi otworami okiennymi, zamkniętymi półkoliście (większymi na zakończeniu ramion pseudotraseptu i mniejszymi w nawach bocznych oraz w kaplicy i zakrystii). Okna w pseudotransepcie oraz jedno w kaplicy przeszklone są witrażami. Dodatkowe, pojedyncze okrągłe otwory okienne znajdują się w lukarnach oraz na ścianie wschodniej prezbiterium.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki, kamienny cokół, wykonany z regularnych ciosów kamienia. Elewacje ścian artykułowane są pionowymi lizenami oraz zakończone są niepełnym belkowaniem z profilowanymi gzymsami, opasującym cały budynek. Wieża jest trójkondygnacyjna, wtopiona w bryłę kościoła, na planie kwadratu. W partii drugiej kondygnacji naroża flankowane są lizenami, znajduje się tam również niewielkie okno od strony zachodniej; trzecia o ściętych narożach, a każda ze ścian przepruta jest otworami oraz dekorowana tarczami zegarowymi.

Nawa główna z prezbiterium oraz pseduotransept nakryte są dwuspadowymi dachami z ocynkowanej blachy, a nad nawami bocznymi i kruchtą z przodu kościoła położone są dachy wielospadowe z lukarnami. Wieża nakryta jest ośmiobocznym, smukłym dachem wieżowym, zakończonym żeliwnym krzyżem, osadzonym na kuli. Nad kaplicą południową wznosi się niewielka wieżyczka z okrągłymi, małymi okienkami, nakryta ośmiospadowym niewysokim dachem wieżowym z krzyżem w zwieńczeniu, a na skrzyżowaniu nawy głównej z pseudotranseptem umieszczona jest niewielka wieżyczka na sygnaturkę, nakryta dachem wieżowym, zakończonym krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Niestety źródła archiwalne nie ujawniły autora projektu ani budowniczego kościoła z 1887 roku. Pierwotną świątynię w Waksmundzie można uznać za przykład popularnego w XIX wieku rozwiązania, szczególnie dla świątyń w niewielkich miejscowościach. Była to prosta, jednonawowa budowla z wieżą, która po przebudowie w 2001 roku zyskała dodatkową przestrzeń i rozbudowaną bryłę (nawy boczne, pseudotransept, zakrystia, kaplica), jednocześnie jednak zatraciła cechy stylowe.

Streszczenie

Kościół w Waksmundzie stanowi złożony przykład architektury, łączący pierwotne założenie jednonawowej świątyni z wieżą z 1887 roku z rozległą rozbudową przeprowadzoną w 2001 roku. Niestety, źródła archiwalne nie ujawniły autora projektu dziewiętnastowiecznej części kościoła. Pierwotnie była to budowla o prostych formach architektonicznych, jednak obecnie, po rozbudowie, świątynia zyskała bardziej rozczłonkowaną i znacząco powiększoną bryłę, wzbogaconą o dobudowane nawy, kaplicę, zakrystię oraz lukarny umieszczone w dachach nad nawami bocznymi.

W kościele znajduje się ołtarz główny, wraz z zespołem rzeźb, wykonany w 1909 roku przez Grzegorza Franciszka Bełtowskiego z Nowego Targu. Obraz „Trójca Święta”, umieszczony w zwieńczeniu ołtarza głównego, namalował w tym samym roku Stanisław Bochyński. Z wcześniejszego wyposażenia przeniesiono do nowej świątyni osiemnastowieczny obraz przedstawiający św. Jadwigę Śląską, barokową chrzcielnicę oraz renesansową kropielnicę z motywem maski na froncie.

Bibliografia